۵ تا ۱۵ درصد افزایش بارش در کشور؛ آیا بارورسازی ابرها ارزش این همه هزینه را دارد؟

با شروع پاییز و در آستانه فصل سرما کشور منتظر بارندگی با امید به کاهش بحران آب در کشور است. وزارت نیرو هم اجرای برنامه بارورسازی ابرها را در شمال‌ غرب کشور آغاز کرده اما به گواه کارشناسان، رسانه‌ها و دستگاه‌های متولی، این اقدام بیشتر از یک امید کمرنگ نیست و نمی‌تواند جایگزین مدیریت جامع منابع آب باشد.

سخنگوی صنعت آب به‌تازگی اعلام کرده که همه امکانات برای بارورسازی ابرها فراهم است و فقط منتظر شکل‌گیری ابرهای باران‌زا هستیم؛ این عملیات در صورت مهیا شدن شرایط در حوضه‌های بالادست سدهای تهران، اصفهان، مشهد، تبریز و اراک اجرا خواهد شد و مسئولان از آماده‌باش و استقرار ژنراتورها و نخستین پروازهای آزمایشی خبر داده‌اند.

متولیان فنی این  حوزه تأکید دارند که بارورسازی یک «تکنیک مکمل» است، نه راه‌حل نهایی. رئیس سازمان توسعه و بهره‌برداری فناوری‌های نوین آب‌های جوی می‌گوید این روش زمانی می‌‌تواند موثر باشد که سامانه‌های ابری بارش‌زا با معیارهای مشخصی در منطقه حضور داشته باشند، چون هر ابری برای انجام این عملیات مناسب نیست. معیارهایی همچون دمای اتمسفر، ضخامت ابر و محتوای آبی ابر می‌تواند تعیین‌کننده موفقیت عملیات باشد.

روش‌های معمول شامل پاشیدن یدید نقره، نمک، دی‌اکسیدکربن جامد یا آب‌نمک به‌وسیله هواپیما، موشک یا ژنراتورهای زمینی است که به‌عنوان هسته‌های میعان یا یخ عمل می‌کنند تا قطرات آب سریع‌تر سنگین شوند و به زمین برسند.

در موارد اجرایی اخیر گزارش‌هایی از استقرار چندین ژنراتور زمینی (مثلاً ۱۴ ژنراتور در نقاط مختلف) و اجرای بیش از ده‌ها پرواز آزمایشی (حدود ۱۷ پرواز در برخی استان‌ها) منتشر شده که نشان می‌دهد مرحله عملیاتی پروژه آغاز شده است.

با وجود اقدامات انجام‌شده در این زمینه، همچنان هشدارهایی هم شنیده می‌شود: سحر تاجبخش، رئیس سازمان هواشناسی کشور، با نگاه محتاطانه به این موضوع می‌گوید بارورسازی می‌تواند تا حدود ۱۰ درصد از بارش‌های قابل ریزش را افزایش دهد اما در مقیاس‌های گسترده کارایی چندانی ندارد و «خشکسالی کشور با بارورسازی حل نخواهد شد». این موضع‌گیری نشان می‌دهد حتی در بهترین سناریو نیز باید انتظارات واقع‌بینانه باشد.

پرسش‌های فنی و مدیریتی دیگری هم مطرح است: آیا زیرساخت‌ها و تجهیزات نوین کافی‌اند؟ آیا معیارهای ایمنی و قطع عملیات در صورت افزایش خطر سیل رعایت می‌شود؟

مسئولان گفته‌اند عملیات در صورت احتمال وقوع سیلاب تعلیق خواهد شد و تلاش برای به‌روزرسانی رادارها و سامانه‌های پایشی ادامه دارد، اما کارشناسان به فرسودگی برخی تجهیزات پیشین و نیاز به آموزش تخصصی اشاره می‌کنند.

در سطح بین‌المللی ده‌ها کشور دست‌کم یک‌بار این فناوری را آزموده‌اند و فعالیت مستمر حدود ۳۹ کشور در این زمینه هم گزارش شده است؛ این آمارها نشان‌دهنده گرایش جهانی به آزمایش و بهره‌برداری از طرح بارورسازی ابرهاست اما شواهد علمی برای اثبات اثرات در مقیاس گسترده و پایدار هنوز محدود است و جای  بحث دارد.

تجربه‌ها و پژوهش‌های جهانی نشان می‌دهد که ایده بارورسازی ابرها در شرایط مناسب بارش فصلی را بین ۵ تا ۱۵ درصد افزایش می‌دهد. هرچند این بازه به روش، نوع ابر و شرایط محلی بستگی دارد و در برخی مطالعات محلی اثرات متفاوتی هم دیده شده است.

از منظر هزینه هم بررسی‌ها نشان می‌دهد که هزینه تولید هر واحد آب از طریق بارورسازی ابرها بسته به منطقه و روش انجام کار می‌تواند از چند ده تا چند  صد دلار به‌ازای هر acre-foot (حدود ۱۲۲۳ مترمکعب) متغیر باشد و کشورها مقادیر قابل توجهی سرمایه‌گذاری کرده‌اند؛ بنابراین ارزیابی هزینه-فایده و مقایسه با راهکارهای مدیریتی جایگزین (مثل کاهش برداشت از سفره‌های زیرزمینی یا استفاده از پساب) ضروری است.

با در نظر گرفتن همه مزایا و معایب استفاده از روش بارورسازی ابرها برای افزایش میزان بارندگی در کشور، روش بارورسازی می‌تواند به‌عنوان ابزاری مکمل در شرایط ابری مناسب باشد که به چند درصد افزایش بارش کمک کرده و برای تأمین آب مخازن مفید باشد، اما این روش را نمی‌توان درمان خشکسالی دانست.

اگر این برنامه ادامه پیدا کند، شفافیت در گزارش نتایج، سرمایه‌گذاری در تجهیزات نوین، پژوهش‌های میدانی معتبر و ترکیب برنامه با سیاست‌های مدیریت منابع آب (مثل کاهش برداشت بی‌رویه و بهره‌گیری از پساب) شرط لازم برای رسیدن به بازده واقعی و جلوگیری از هزینه‌ کردن‌های بی‌ثمر است.