تینا مزدکی_پژوهشهای اخیر دانشمندان نشان میدهد که دریای خشکشدهی آرال در آسیای مرکزی بهتدریج در حال بالا آمدن است؛ چرا که گوشتهی زمین در زیر آن به سمت بیرون برآمده است. بهگفتهی آنها، این بالاآمدگی ناشی از فاجعهی زیستمحیطیایست که در دههی ۱۹۶۰ میلادی منطقه را درگیر کرد؛ یعنی زمانی که انسانها برای آبیاری، مسیر دو رودخانهی منتهی به دریای آرال را تغییر دادند. این دریا که زمانی چهارمین دریاچهی بزرگ جهان بود، سپس با خشکسالی شدیدی روبهرو شد که باعث شد آنقدر از آبش تبخیر شود که در سال ۱۹۸۶ به دو بخش جداگانه تقسیم شد.
دریای آرال در طول ۸۰ سال گذشته حدود ۱٫۱ میلیارد تُن (۱ میلیارد تُن متریک) آب از دست داده است. این میزان، معادل جرم ۱۵۰ هرم بزرگ جیزه است. این کاهش جرم، چنان شدید بود که باعث شد پوستهی زمین مثل فنری فشرده که آزاد میشود، اندکی بازگشت پیدا کند.
یک محقق بر این باور است که چون وزن آبِ دریا باعث فرورفتن سنگهای زیرین شده است، انتظار داشتند که این سنگها هنگام از بین رفتن وزن، به اندازهای کم از عمق اصلی آب بازگردند. اما پژوهش تازه نشان میدهد که زمین، چند دهه پس از تبخیر آب، همچنان در حال بالا آمدن است. نهتنها این، بلکه یک برآمدگی قابلمحاسبه وجود دارد که بسیار فراتر از خط ساحلی پیشین دریای آرال گسترش یافته است.
دانشمندان این برآمدگی را با روشی بهنام رادار روزنهمصنوعی تداخلی یا InSAR شناسایی کردهاند؛ روشی ماهوارهای که تغییرات بسیار ظریف سطح زمین را اندازهگیری میکند، از جمله تغییراتی که بهدلیل برآمدگی یا فرورفتگی رخ میدهد. پژوهشگران در مقاله نوشتهاند که محیط خشک منطقهی دریای آرال که در مرز میان ازبکستان و قزاقستان قرار دارد ـ باعث شده ثبت حرکتهای بسیار کوچک سطح زمین آسانتر شود.
اندازهگیریهای InSAR بین سالهای ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰ نشان میدهد که زمین در شعاع ۵۰۰ کیلومتری از مرکز دریای آرال در حال برآمدن است. وقتی پژوهشگران اندازهی این برآمدگی را سالبهسال مقایسه کردند، متوجه شدند که ارتفاع آن در طول دورهی مطالعه سالانه حدود ۷ میلیمتر (۰٫۳ اینچ) افزایش داشته است. دانشمندان میگویند که این بالاآمدن، به احتمال زیاد واکنش گوشتهی زمین به تبخیر دریای آرال است.
گوشته از سنگهایی ویسکوز (خمیرمانند) تشکیل شده که میتوانند جریان پیدا کنند تا مواد جابجاشده در اثر وزن سنگها و آب روی سطح زمین را جبران کنند. برای نمونه، سنگهای گوشته هماکنون به سمت اسکاندیناوی در حرکتاند تا موادی را که در عصر یخبندان زیر وزن ورقههای یخی عظیم کنار رفتهاند، دوباره پُر کنند، بهنوشتهی لمب. به گفته محققان دریای آرال، هرچند هیچگاه خیلی عمیق نبود، آنقدر پهناور بود که وزنش در عمق دهها تا صدها کیلومتری در زمین احساس شود. این بهایندلیل است که لایهی بیرونی و سختِ سنگهای سرد نمیتوانند وزن چنین پیکرهی گستردهای از آب را بدون فرورفتن در سنگهای داغتر و نرمترِ زیر آن، تحمل کنند.
طبق این پژوهش، بالاآمدن زمین در منطقهی دریای آرال بین سالهای ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰، در مجموع به ۴۰ میلیمتر (۱٫۶ اینچ) رسیده و این روند برای چند دهه ادامه خواهد داشت. پژوهشگران نوشتهاند:« این برآمدگی، ظرفیت فعالیتهای انسانی برای اثرگذاری بر پویاییهای عمیق درون زمین را برجسته میکند.»
امروزه دریای آرال تنها سایهای از خودِ پیشینش است. تا سال ۲۰۰۷، سطح آب آنقدر پایین آمد که یکی از دو دریاچهای که در ۱۹۸۶ شکل گرفته بودند، خودش دوباره به دو بخش تقسیم شد. در سال ۲۰۲۰، یکی از سه حوضهی باقیمانده بهطور کامل ناپدید شد. بهگفتهی نویسندگان این مطالعه، خشکشدن دریای آرال پیشاپیش تأثیرات عمیقی بر منطقه گذاشته، از جمله بیابانزایی و خشکسالی شدیدتر. این فاجعهی زیستمحیطی، بهدلیل پیامدهای گستردهی بومشناختی و اقتصادیاش، در سال ۲۰۱۴ «چرنوبیل خاموش» نام گرفت.
منبع: livescience
۳۲۳
