چرا بیشتر داروها بدمزه هستند؟

اگر تاکنون مجبور شده‌اید قرص یا شربتی تلخ را قورت دهید، احتمالاً از خود پرسیده‌اید چرا داروها طعم خوشایندی ندارند. پاسخ این سؤال به چند عامل بستگی دارد: بسیاری از داروها ریشه در ترکیبات طبیعی دارند که در طول تکامل طعمی تلخ پیدا کرده‌اند تا حیوانات آن‌ها را نخورند. علاوه بر این، ماده فعال دارو باید به گونه‌ای طراحی شود که اثر درمانی خود را حفظ کند، در بدن پایدار باشد و به خوبی جذب شود. در نهایت، محدودیت‌های فناوری تولید دارویی باعث می‌شود همیشه نتوان طعم بد دارو را به‌طور کامل پوشاند یا آن را شیرین کرد. همه این عوامل با هم باعث می‌شوند تجربه مصرف دارو برای بسیاری از بیماران ناخوشایند باشد.

بسیاری از داروها ریشه در ترکیبات طبیعی دارند (گیاهان، قارچ‌ها یا جانوران دریایی) که میلیون‌ها سال برای دفاع در برابر شکارچیان یا رقبا تکامل یافته‌اند. به‌نقل از لایوساینس، بسیاری از این ترکیبات طعمی تلخ یا زننده دارند تا حیوانات را از خوردن آن‌ها باز دارند. وقتی انسان‌ها این ترکیبات را به‌صورت دارو مصرف می‌کنند، همان سیگنال تلخی که منشأ آن برای بقا بوده، برای ما ناخوشایند جلوه می‌کند.

از دیدگاه زیستی، بدن ما دارای گیرنده‌های چشایی تلخ است که در زبان و بخش‌هایی از دستگاه گوارش وجود دارند. این گیرنده‌ها به ما کمک می‌کنند تا ترکیبات بالقوه سمی را شناسایی و از مصرف آن‌ها اجتناب کنیم. داروها، حتی اگر مفید باشند، از نظر بدن ما مانند مواد خارجی قوی رفتار می‌کنند و بنابراین طعمی هشدارآمیز دارند.

وقتی قرص یا شربت دارویی ساخته می‌شود، وجود ماده فعال به‌تنهایی کافی نیست؛ این ماده باید به شکلی فرموله شود که در بدن به‌خوبی جذب شود، پایداری لازم را داشته باشد، بدون آسیب تجزیه نشود و در نهایت به‌طور مؤثر به هدف درمانی برسد. برای رسیدن به این ویژگی‌ها، از اجزای کمکی استفاده می‌شود که مواد بی‌اثری هستند که در فرآیند تولید نقش دارند. اگرچه افزودن طعم‌دهنده‌ها ممکن است به پوشش طعم بد کمک کند، بسیاری از طعم‌دهنده‌ها یا شیرین‌کننده‌ها ممکن است بر کارکرد دارو تأثیر داشته باشند یا پایداری آن را تغییر دهند یا با ماده فعال تداخل کنند. بنابراین، اولویت طراحان دارو اغلب بر حفظ عملکرد و پایداری است تا طعم مطلوب.

دلپذیری دارو فقط به طعم آن محدود نمی‌شود، بلکه مجموعه‌ای از طعم، بو، بافت، عطر و پس‌مزه را دربر می‌گیرد. ممکن است یک دارو هنگام مصرف طعمی قابل‌قبول داشته باشد، اما بعد از بلعیدن پس‌مزه‌ای تلخ یا ناخوشایند ایجاد کند. بنابراین تجربه کلی بیمار از دارو، نه فقط مزه اولیه، بر پذیرش و مصرف منظم آن تأثیر می‌گذارد.

برای گروه‌های حساس مانند کودکان یا سالمندان، طعم ناخوشایند دارو می‌تواند مانع جدی باشد و باعث شود دارو را بیرون اندازند، قورت ندهند یا به‌موقع مصرف نکنند. در واقع، گزارش شده است که بیش از ۹۰ درصد پزشکان اطفال، طعم ناخوشایند داروها را بزرگ‌ترین مانع برای تکمیل درمان می‌دانند. در درمان‌هایی مانند ضدویروس‌ها برای HIV، تلخی زیاد دارو، به‌ویژه در کودکان، مشکلی واقعی برای پایبندی به درمان است.

برای غلبه بر این چالش مهم یعنی طعم ناخوشایند بسیاری از داروها که می‌تواند مانعی برای مصرف منظم و پایبندی بیماران به درمان باشد، شرکت‌های دارویی و همچنین پژوهشگران حوزه علوم پزشکی و داروسازی تلاش کرده‌اند با به‌کارگیری مجموعه‌ای از راهکارهای نوآورانه و فناورانه، تلخی و طعم ناخوشایند داروها را کاهش دهند یا آن‌ها را به شکلی دلپذیرتر برای مصرف‌کنندگان عرضه کنند.

• پوشش‌دهی قرص: پوشش شیرین یا ژلاتینی روی قرص برای جلوگیری از تماس مستقیم ماده فعال با زبان؛ مثلاً ایبوپروفن را گاهی با روکش شیرین تولید می‌کنند.
• استفاده از طعم‌دهنده‌ها و شیرین‌کننده‌ها: در داروهای مایع یا شربتی، افزودن طعم‌دهنده می‌تواند تلخی را کمتر کند، اگرچه انتخاب آن راحت نیست؛ زیرا ممکن است اثربخشی دارو را تغییر دهد.
• تغییر ساختار شیمیایی: گاهی ساختار دارو طوری تغییر داده می‌شود که تلخی آن کاهش یابد اما هنوز اثر درمانی حفظ شود.
• ایجاد مدل‌های پیش‌بینی تلخی با هوش مصنوعی: پژوهشگران در دانشگاه‌ها از «زبان الکتریکی» یا حسگرهای مصنوعی استفاده می‌کنند تا تلخی داروها را از قبل پیش‌بینی و در مرحله طراحی اصلاح کنند.

برای کاهش حس تلخی داروها، چند راهکار ساده می‌تواند به بیماران کمک کند. یکی از این روش‌ها قراردادن قرص در پشت زبان و بلعیدن سریع آن با آب است که تماس ماده فعال با جوانه‌های چشایی را به حداقل می‌رساند.

همچنین گرفتن بینی هنگام مصرف دارو مؤثر است؛ زیرا حدود ۸۰ درصد تجربه طعم به حس بویایی مربوط می‌شود و با این کار شدت مزه ناخوشایند کاهش می‌یابد. راهکار دیگر، پوشاندن قرص با مواد شیرین مانند عسل یا شربت است؛ البته تنها در صورتی که مصرف چنین ترکیبی از نظر پزشکی و شرایط فردی مجاز باشد.