چرا به جای یک سوراخ بزرگ، دو سوراخ بینی داریم؟

خلاصه مقاله:

• در انسان‌ها، مانند بسیاری از حیوانات، بدن معمولاً با اعضای جفتی طراحی شده است، از جمله دو چشم، دو گوش و دو سوراخ بینی. هر سوراخ بینی به طور دوره‌ای استراحت می‌کند و این پدیده به نام چرخه بینی شناخته می‌شود که هنوز دلیل دقیق آن مشخص نیست.
• با اینکه در هر لحظه یکی از سوراخ‌ها بیشتر نفس می‌کشد، تفاوت سرعت جریان هوا در هر سوراخ باعث می‌شود بوها را بهتر حس کنیم و حتی منبع بو را پیدا کنیم.
• داشتن دو سوراخ بینی نه تنها برای تشخیص بوها مفید است، بلکه به ما کمک می‌کند که هوای وارد شده را تصفیه، مرطوب و گرم کنیم و از آسیب به سیستم تنفسی جلوگیری می‌کنیم. در نهایت، داشتن دو سوراخ بینی بیشتر به دلیل تقارن طبیعی بدن و بی‌نیازی از یک سوراخ بزرگ است که در صورت گرفتگی می‌تواند مشکلات زیادی ایجاد کند.

در انسان‌ها، مثل بسیاری از حیوانات، اعضای بدن معمولاً جفت هستند: دو چشم، دو گوش، دو دست و دو پا. درست وسط صورت هم دو سوراخ بینی داریم.

برای اکثر این اعضا، داشتن دو عدد کاملاً منطقی است. یک جفت چشم باعث دید گسترده‌تر و درک بهتر عمق می‌شود و اگر یکی آسیب ببیند، چشم دیگر به جای آن کار می‌کند. دو گوش هم به ما کمک می‌کند صداها را پیدا کنیم، تعادل‌مان را حفظ کنیم و از صدای باکیفیت سینماها لذت ببریم.

اما سوراخ‌های بینی چطور؟ آن‌ها خیلی شبیه هم هستند و فاصله‌شان آن‌قدر کم است که چندان به تشخیص محل بو کمک نمی‌کند. کار اصلی‌شان این است که هوا را وارد کنند و گاهی هم با مخاط مسدود می‌شوند.

پس چرا دو سوراخ بینی داریم، وقتی به نظر می‌رسد فقط همان‌جا نشسته‌اند و کار خاصی نمی‌کنند؟

مثل فلامینگوهایی که هنگام خواب پاهایشان را عوض می‌کنند تا خستگی هر پا کمتر شود، دو سوراخ بینی هم به تقسیم کار کمک می‌کنند. مایکل وِیرینگ، جراح گوش، حلق و بینی در لندن، در سال ۲۰۱۴ به گاردین گفت: «گرچه به‌طور آگاهانه متوجه آن نمی‌شویم، معمولاً در هر لحظه بیشتر از یکی از سوراخ‌های بینی نفس می‌کشیم. همزمان، سمت دیگر کمی گرفتگی پیدا می‌کند و استراحت می‌کند. این وضعیت هر چند ساعت یک‌بار به‌طور خودکار تغییر می‌کند، تا سمت دیگر نفس بکشد.»

تنفس متناوب از سوراخ‌های بینی را «چرخهٔ بینی» می‌نامند و هنوز کسی علت آن را نمی‌داند. البته مایکل بنینگر، پزشک بیماری‌های سر و گردن در کلینیک کلیولند، در سال ۲۰۲۱ در گفتگویی با لایوساینس بیان داشته بود: «شاید این چرخه به حفظ رطوبت در یک سمت بینی کمک می‌کند تا آن طرف بیش از حد خشک نشود.»

در هر لحظه یکی از سوراخ‌های بینی حدود سه برابر دیگری نفس می‌کشد. برای تشخیص اینکه کدام سوراخ بینی در حال حاضر غالب است، کافی است نفس خود را به سمت یک آینه بیرون دهید. هر دو سوراخ باعث بخار شدن سطح آینه می‌شوند، اما یکی از آن‌ها مه بیشتری ایجاد می‌کند؛ این همان سوراخی است که بیشتر جریان هوا را بر عهده دارد (جالب است بدانید مطالعات نشان می‌دهد افراد راست‌دست کمی بیشتر از سوراخ بینی چپشان استفاده می‌کنند).

بیشتر اوقات، ما از چرخهٔ بینی خود آگاه نیستیم. استثنای اصلی وقتی رخ می‌دهد که مشکلی به وجود بیاید: مثلاً وقتی بیمار هستیم، یک سمت بینی ممکن است با مخاط پر شود و تغییر وضعیت به‌وضوح مشخص شود. همین اثر می‌تواند با انحراف تیغهٔ بینی، پولیپ یا تومور رخ دهد.

چرخهٔ بینی ممکن است هنگام خواب خود را نشان دهد. بنینگر توضیح داد: «اگر به یک سمت بخوابید (مثلاً سمت راست) جاذبه باعث می‌شود سوراخ راست بینی بیشتر گرفته شود. در این حالت مشکل خاصی نیست، چون سوراخ چپ بینی بیشتر نفس می‌کشد، اما وقتی نوبت سوراخ راست بینی می‌رسد، تنفس از آن سخت می‌شود و ممکن است از خواب بیدار شوید.»

پس اگر در هر لحظه یکی از سوراخ‌های بینی بیشتر کار نفس کشیدن را انجام می‌دهد، سوراخ دیگر چه می‌کند؟ استراحت می‌کند، اما این به معنای بی‌فایده بودنش نیست، به‌خصوص وقتی صحبت از حس بویایی به میان می‌آید.

رودریگو سوارز، مدرس ارشد دانشکده علوم زیست‌پزشکی دانشگاه کوئینزلند، در مقاله‌ای برای وب‌سایت کانورسیشن در سال ۲۰۱۸ توضیح داد: «هر وقت چیزی را بو می‌کنیم، بینی و مغز با هم کار می‌کنند تا صدها مولکول مختلف را تجزیه و تحلیل کنند. وقتی عمیق بو می‌کشیم، مولکول‌های بیشتری به سقف سوراخ بینی می‌رسند و تشخیص بو آسان‌تر می‌شود.»

بعد از ورود به بینی، مولکول‌های بو در لایه مخاطی بینی حل می‌شوند. هرچه جریان هوا در سوراخ بینی کندتر باشد، زمان بیشتری برای جذب و تجزیه این مولکول‌ها فراهم می‌شود. به این ترتیب، بوهای مختلف به‌طور متفاوت در هر سمت بینی احساس می‌شوند.

نوآم سوبل، عصب‌شناس دانشگاه استنفورد، در سال ۱۹۹۹ آزمایشی انجام داد تا تفاوت‌های حس بویایی در هر سوراخ بینی را بررسی کند. او از ۲۰ نفر خواست تا ترکیبی از دو ماده به نام اوکتان و کاروون را از هر سوراخ بینی بو کنند. اوکتان ماده‌ای است که به آرامی جذب می‌شود و بوی آن دیرتر حس می‌شود، در حالی که کاروون سریع‌تر جذب می‌شود و بوی آن زودتر احساس می‌شود.

تقریباً همهٔ شرکت‌کنندگان گزارش دادند که وقتی از سوراخ بینی مسدودتر بو می‌کشیدند، بوی اوکتان را قوی‌تر حس می‌کردند و وقتی از سوراخ بازتر بو می‌کشیدند، بوی کاروون واضح‌تر بود. جالب اینجا بود که شرکت‌کنندگان نمی‌دانستند ترکیب بو در هر بار آزمایش یکسان بود. این نشان می‌دهد که تفاوت در میزان جریان هوا در هر سوراخ بینی باعث می‌شود که بوها به‌طور متفاوت حس شوند. سوبل گفت: «این تفاوت‌ها ظریف هستند. مانند این نیست که یکی گل رز را حس کند و دیگری گیلاس. اما فکر می‌کنم این تفاوت در درک حس بویایی بسیار مهم است.»

متیو گراپ، استاد عصب‌شناسی دانشگاه کینگز کالج لندن که روی سیستم بویایی تمرکز دارد، در گفتگو با نشریه پاپیولار ساینس توضیح داده است که فاصله سوراخ‌های بینی از هم کمتر از گوش‌هاست، اما مغز می‌تواند حتی از ورودی‌های کوچک هم استفاده کند.

اینکه تفاوت در عملکرد سوراخ‌های بینی به ما کمک می‌کند تا بوها را بهتر مکان‌یابی کنیم، فقط یک نظریه نیست. آزمایش‌ها نشان داده‌اند این تفاوت در عملکرد سوراخ‌های بینی کافی است تا بتوانیم بوی شکلات را از فاصله ۱۰ متری در یک فضای باز دنبال کنیم و اگر بوها به‌طور مساوی بین دو سوراخ تقسیم شوند، توانایی ما در این کار کاهش می‌یابد. گراپ گفت: «شواهد خوبی وجود دارد که نشان می‌دهد سیستم عصبی می‌تواند از اطلاعات هر دو سوراخ بینی برای پیدا کردن منبع بو استفاده کند.»

با وجود تمام این مزایا، باید توجه داشت که طبیعت هدف یا مقصد مشخصی ندارد. به عبارت دیگر، دلیل واقعی داشتن دو سوراخ بینی چیزی نیست که تا حالا گفته‌ایم. در حقیقت، این ویژگی دو دلیل اصلی دارد: اولاً بدن ما به‌طور طبیعی با تقارن دوطرفه رشد می‌کند، به همین دلیل ما دو چشم، دو گوش، دو دست و پا داریم و موارد مشابه. ثانیاً، وجود دو سوراخ بینی مشکلی به وجود نمی‌آورد که نیاز باشد فقط یکی داشته باشیم.

در وب سایت کلینیک کلیولند آمده است: «انسان‌ها به طور طبیعی از بدو تولد برای تنفس از بینی طراحی شده‌اند. این مسیر تکامل ماست. بینی‌ها برای پردازش هوا بسیار متفاوت از دهان طراحی شده‌اند. این‌ها بخش‌های کاربردی و هدفمند طراحی بدن هستند تا ما را سالم و ایمن نگه دارند.»

تنفس از بینی نه‌تنها هوا را از میکروب‌ها و آلودگی‌ها تصفیه می‌کند، بلکه آن را مرطوب و گرم می‌کند، بوها را حس می‌کند (حتی بوهایی که شاید خودمان متوجه آن‌ها نشویم) و به تنظیم تنفس و جریان خون کمک می‌کند. اگر فقط یک سوراخ بینی داشتیم که ممکن بود مسدود شود، همهٔ این مزایا را از دست می‌دادیم.

اما بزرگ‌ترین دلیلی که باید از داشتن دو سوراخ بینی خوشحال باشیم چیست؟ ویرینگ می‌گوید: «تصور کنید فقط با یک سوراخ بینی چقدر عجیب به نظر می‌رسیدیم.»