چالش حل‌نشده در دیرینه‌شناسی: چرا تشخیص جنسیت دایناسورها بسیار دشوار است؟

در اوایل قرن بیستم، این فرضیه مطرح بود که دایناسور ماده‌ی «تیرانوسوروس رکس» (تی رکس) ممکن است بزرگ‌تر و ترسناک‌تر از همتای نر خود بوده باشد. «رودیارد کیپلینگ» نیز درباره آن چنین نوشت: «ماده‌ی این گونه، از نر آن کشنده‌تر است.» اما تحقیقات جدیدتر نشان داده‌اند که این فرضیه احتمالاً درست نبوده و در حال حاضر تقریباً غیرممکن است بتوان جنسیت بیشتر دایناسورها را به‌طور قطعی تشخیص داد. اما چرا این‌گونه است؟

حتی برخی نشانه‌هایی که در نگاه اول آشکار به نظر می‌رسند، مثلاً اسکلت دایناسوری که روی یک دسته تخم فسیل‌شده کشف شده، لزوماً شواهد مطمئنی برای تعیین جنسیت نیستند. به‌عنوان مثال، در برخی پرندگان امروزی مانند شترمرغ‌های استرالیایی (امو) یا کاسوآری‌ها که در واقع دایناسورهای زنده به حساب می‌آیند، این نرها هستند که از جوجه‌ها مراقبت می‌کنند. اکنون تصور می‌شود که دایناسور عظیم‌الجثه‌ای مانند «اسپینوسورس» نیز احتمالاً از جمله گونه‌هایی بود که الگوی مشابهی در مراقبت والدین از فرزندانش داشت.

زمانی که تنها یک نمونه در اختیار دارید، واقعاً چگونه می‌توان با اطمینان تفاوت میان نر و ماده را تشخیص دهید؟

– دکتر دیوید هون

یک نشانه قوی‌تر برای تشخیص ممکن است وجود ساختاری به‌نام «بصل النخاع» یا «استخوان مدولا» باشد، البته نه همیشه. همان‌طور که در پرندگان ماده دیده می‌شود، دایناسورهای ماده نیز این ساختار موقتی را برای ذخیره‌ی کلسیم جهت ساخت پوسته‌ی تخم تشکیل می‌دادند. این ساختار پس از تخم‌گذاری به‌طور کامل ناپدید می‌شد.

دکتر «دیوید هون»، دیرینه‌شناس دانشگاه کوئین مری لندن، می‌گوید: «وقتی در بدن یک حیوان این نوع استخوان را پیدا می‌کنیم، به احتمال زیاد حیوان در آستانه یا درحال تخم‌گذاری است. بنابراین با اطمینان نسبی می‌توان گفت که ماده است.»

هون در گفت‌وگو با آی‌اف‌ال ساینس، توضیح می‌دهد: «مشکل اینجاست که نبود استخوان مدولا به‌معنای نر بودن نیست. ممکن است حیوان ماده‌ای باشد که هنوز به سن تولیدمثل نرسیده یا بیش‌ازحد پیر یا بیمار است، یا شاید چند هفته پیش تخم‌گذاری کرده و حالا فقط روی تخم‌ها نشسته است. پس اگر این استخوان را پیدا کنیم، خیلی مفید است؛ اما اگر نباشد، اطلاعات چندانی به ما نمی‌دهد.»

چند سال پیش، پژوهشگران برای نخستین بار موفق به کشف «کلواک» فسیل‌شده‌ی یک دایناسور شدند؛ این کشف هنگام بررسی فسیل یک «سیتاکوسور» از چین صورت گرفت. کلواک که در برخی پرندگان، خزندگان و دوزیستان نیز وجود دارد، مجرایی چندمنظوره بود که بسته به نیاز حیوان، برای دفع و نیز جفت‌گیری مورد استفاده قرار می‌گرفت.

متأسفانه، همین ساختارهای داخلی‌اند که برای تشخیص نوع دقیق اندام تناسلی در دایناسورها مورد نیازند؛ چرا که کلواک هم در نرها وجود داشته و هم در ماده‌ها و اندام‌های جنسی واقعی درون آن قرار داشته‌اند.

از آنجایی که دانشمندان هیچ اندام جنسی دایناسوری در اختیار ندارند، بهترین راه برای تمایز بین نرها و ماده‌ها بررسی «دوریختی جنسی» است؛ یعنی ویژگی‌های ظاهری خاصی که معمولاً با یکی از دو جنس در ارتباط‌اند. برای مثال، در بسیاری از حیوانات، از جمله انسان، نرها به‌طور میانگین از ماده‌ها بزرگ‌ترند و ممکن است همین الگو در برخی دایناسورها هم وجود داشته باشد.

اما یافتن شواهدی برای این موضوع کار آسانی نیست. برای نشان‌دادن این دشواری، هون و همکارانش دوریختی جنسی را در گونه‌ای از کروکودیل‌ها به نام «گاریال» بررسی کردند؛ گاریال‌ها ممکن است مدلی مناسب برای مطالعه دایناسورها باشند، زیرا تشخیص نر و ماده در آن‌ها به‌ظاهر ساده است: نرها یک زائده‌ی گوشتی به نام گارا در انتهای بینی دارند، اما ماده‌ها فاقد این زائده هستند.