پنج سال از اعلام کرونا به‌عنوان بیماری دنیاگیر گذشت؛ آیا برای دنیاگیری بعدی آماده‌ایم؟

در ۱۱ مارس ۲۰۲۰، سازمان بهداشت جهانی (WHO) به‌دلیل گسترش سریع کووید-۱۹ در سراسر جهان، به‌طور رسمی آن را به‌عنوان پاندمی (همه‌گیری جهانی) اعلام کرد. از آن زمان تاکنون بیش از هفت میلیون نفر بر اثر کووید جان خود را از دست داده‌اند. این ویروس و اقدامات بهداشت عمومی برای کنترل آن، تأثیرات گسترده ای بر جوامع در سراسر جهان داشته است.

پنج سال بعد از پاندمی، ویروس به گردش خود ادامه می‌دهد. اما به لطف واکسن‌ها و ایمنی به دست‌آمده از ابتلا، میزان بستری‌شدن در بیمارستان و مرگ‌و‌میر ناشی از کووید نسبت به سال‌های گذشته بسیار کمتر است.

در همین حال، کووید مزمن هنوز نیز تأثیر زیادی بر زندگی مردم دارد. برآوردها نشان می‌دهند که بیش از ۴۰۰ میلیون نفر در سراسر جهان به کووید مزمن مبتلا شده بودند یا در حال حاضر با آن زندگی می‌کنند.

در اوایل پاندمی ۲۰۲۰، آزمایشگاه‌ها پس از جداسازی ویروس، نمونه‌ها و اطلاعات آن را برای پژوهشگران جهانی به اشتراک گذاشتند که به شناخت بهتر ویروس و ساخت واکسن‌ها و روش‌های تشخیصی کمک کرد. با این حال، چالش‌هایی مانند محدودیت در انتقال داده‌ها و سویه‌های ویروس بین مناطق، روند تحقیقات را کند کرد.

اقدامات قرنطینه‌ای و بیمارستانی برای کنترل پاندمی حیاتی بودند؛ بسیاری از کشورها محدودیت‌های سفر اعمال کرده، قرنطینه‌های سراسری اجرا کردند و مراکز تشخیص و واکسیناسیون را سریع راه‌اندازی کردند. بیمارستان‌ها ظرفیت مراقبت ویژه را افزایش داده و پروتکل‌های درمانی را توسعه دادند، اما کمبود تجهیزات و فشار بر سیستم‌های درمانی در برخی مناطق چالش‌هایی ایجاد کرد.

در سطح جهانی، واکنش‌ کشورها ترکیبی از موفقیت‌ها و چالش‌ها را به همراه داشت. در آمریکا، نوآوری‌های سریع در تشخیص و واکسیناسیون اتفاق افتاد اما مانند سایر کشورها مسائل مربوط به توزیع عادلانه واکسن و هماهنگی نابرابر میان سطوح مختلف بهداشتی همچنان مطرح بود.

در ایران، اگرچه تلاش‌های قابل‌توجهی برای افزایش ظرفیت‌های آزمایشگاهی صورت گرفت، اما در ابتدای پاندمی با مشکلاتی مانند کمبود تجهیزات، محدودیت‌های اولیه در به اشتراک‌گذاری داده‌ها و نمونه‌های تشخیصی مواجه شدیم. گزارش‌ها نشان می‌دهد که چالش‌هایی مشابه سایر کشورها در زمینه‌ی هماهنگی و دسترسی به منابع وجود داشته است.

در آغاز هر پاندمی، سرعت و دقت در شناخت ویروس جدید اهمیتی حیاتی دارد. این امر مستلزم وجود سیستم‌های از‌پیش‌آماده در دوران پیش از بیماری است تا در شرایط بحرانی به‌سرعت فعال شوند. در سال ۲۰۲۰، اگرچه پروتکل‌هایی برای جمع‌آوری نمونه از بیماران بستری و آغاز کارآزمایی‌های بالینی تدوین شده بود، اما در حوزه‌هایی مانند بررسی میزان شیوع بیماری در جامعه و گروه‌های پرخطر، آمادگی کافی وجود نداشت. از آنجا که هر روز در مراحل ابتدایی یک پاندمی تأثیر چشمگیری بر کنترل و مدیریت آن دارد، ایجاد زیرساخت‌های کارآمد و از‌پیش‌طراحی‌شده ضروری است.

استفاده از فناوری‌های پزشکی

پیشرفت‌های اخیر در فناوری‌های تشخیصی (مانند آزمایش‌های سریع آنتی‌ژن) و توسعه واکسن‌ها (استفاده از RNA پیام‌رسان برای ارائه دستورالعمل‌های ژنتیکی مقابله با کووید-۱۹) ما را در موقعیتی قوی قرار داده تا در واکنش به هر پاندمی دارای جدیدترین برتری‌های مدرن باشیم.

در سطح جهانی، بسیاری از کشورها در حال سرمایه‌گذاری روی تولید داخلی واکسن‌های mRNA و سایر فناوری‌های نوین هستند تا در مواجهه با پاندمی‌های آینده وابستگی کمتری به واردات داشته باشند. با این حال، چالش‌هایی همچون نابرابری در توزیع واکسن، هزینه‌های بالای تولید و احتمال ناکارآمدی واکسن‌ها در برابر برخی بیماری‌ها (مانند HIV که پس از ۴۰ سال هنوز واکسنی ندارد) همچنان از موانع مهم مقابله با پاندمی‌های آینده به شمار می‌رود

اما اگر در برابر نوعی بیماری همه‌گیر در آینده، مانند تلاش‌های ناموفق برای ساخت واکسن HIV، نتوانیم واکسنی مؤثر تولید کنیم، چه باید کرد؟ در چنین شرایطی باید به داروهای ضد ویروسی تکیه کنیم. روند ساخت داروهای ضد ویروسی معمولاً طولانی‌تر از واکسن‌ها است. علاوه بر این، در حالی که برخی داروهای ضدویروسی طیف گسترده‌ای دارند، قوی‌ترین آن‌ها معمولاً به‌طور اختصاصی برای یک نوع ویروس طراحی می‌شوند.

برای آمادگی بهتر در برابر پاندمی‌های آینده، بسیاری از گروه‌های تحقیقاتی در سراسر جهان در حال ساخت مجموعه‌ای از داروها هستند که بتوانند علیه گروه‌های مختلف ویروس‌های بالقوه پاندمی مؤثر باشند.

رویکرد دیگر برای آمادگی، توسعه‌ی فناوری‌های کاملاً جدیدی است که برای ویروس خاصی آزمایش شده‌اند اما به‌راحتی می‌توانند برای ویروس جدیدی سازگار شوند. این راهکار می‌تواند امکان آماده‌شدن سریع‌تر داروها را فراهم کند، زیرا جزئیات ایمنی و دوز آن‌ها از پیش مشخص شده است. این تلاش‌های بلندپروازانه نیازمند همکاری جهانی، اشتراک منابع و مشارکت بخش خصوصی است.

بعد از تولید واکسن یا دارو، مهم است که همه‌ی کشورها به آن دسترسی داشته باشند؛ اما در مورد کووید-۱۹، این اتفاق نیفتاد. برخی کشورهای کم‌درآمد و با درآمد متوسط، ماه‌ها یا حتی سال‌ها پس از کشورهای پردرآمد واکسن دریافت کردند. همچنین، داروهای ضدویروسی مانند پاکسلووید (Paxlovid) هرگز در بسیاری از کشورها در دسترس قرار نگرفتند.

یکی از اهداف توافق‌نامه‌ای که توسط سازمان بهداشت جهانی با عنوان «پیمان پاندمی» (Pandemic Accord) هدایت می‌شود، توافق کشورهای عضو درباره پیشگیری، آمادگی و واکنش به پاندمی‌ها است. اما پس از سال‌ها مذاکره، هنوز توافق الزام‌آوری حاصل نشده است.

پاندمی کووید، به دلیل پیشرفت‌های فناوری، یکی از دقیق‌ترین و گسترده‌ترین پاندمی‌هایی بود که در تاریخ بشر مطالعه شد. به همین دلیل، اکنون منبع ارزشمندی از اطلاعات و تجربیات داریم که می‌تواند به ما در مقابله با پاندمی‌های آینده کمک کند.

ما می‌دانیم که خفاش‌ها که تصور می‌شود منبع ویروس کرونا در پشت همه‌گیری کووید هستند، طیف وسیعی از ویروس‌های بالقوه خطرناک را در خود حمل می‌کنند. اما پاندمی‌های جدید می‌توانند از طریق پشه‌ها و تماس نزدیک با حیوانات دیگر نیز ایجاد شوند.

پاندمی‌ها مشکلاتی جهانی هستند نه ملی. ما در مقطعی حساس هستیم که کشورهای پیشگام در تکنولوژی‌های دارویی و بهداشتی باید تعهدات خود را نسبت به این تلاش جهانی افزایش دهند. این امر نیازمند آن است که سیاستمداران بر اساس شواهد و درس‌هایی که از کووید گرفته شده تصمیم‌گیری کنند و سرمایه‌گذاری‌های عمومی و خصوصی در این زمینه تقویت شود. متأسفانه، با گذشت پنج سال از آغاز کووید، هنوز راه زیادی برای آمادگی کامل در برابر پاندمی بعدی در پیش داریم.