مغزهای آگاه درون جعبه؛ آیا برای مواجهه با ارگانوئیدهای آزمایشگاهی هوشیار آماده‌ایم؟

دانشمندان روزبه‌روز به پرورش مغز انسان در آزمایشگاه نزدیک‌تر می‌شوند و این موضوع به بحث‌های اخلاقی جدی درباره‌ی وضعیت این بافت‌های پرورشی دامن زده است. سوژه‌ی این بحث‌ها، ارگانوئیدهای مغزی هستند؛ ساختارهایی کوچک از بافت مغز که از سلول‌های بنیادی ساخته می‌شوند و به «مغزهای درون جعبه» الهام‌گرفته از داستان‌های علمی تخیلی شباهت دارند.

بااین‌حال، مجموعه‌ی مغزهای کوچک آن‌قدر ابتدایی‌اند که نمی‌توانند مانند یک مغز واقعی عمل کنند. به همین دلیل، بسیاری از دانشمندان فرض کرده‌اند که ارگانوئیدهای مغزی فاقد هوشیاری‌اند و همین تصور باعث شده مقررات پژوهشی در این حوزه چندان سختگیرانه نباشد. در مقابل، برخی پژوهشگران دیدگاه دیگری مطرح می‌کنند و این نگرانی را مطرح کرده‌اند که این مغزها شاید روزی به «آگاهی» دست یابند.

کریستوفر وود، پژوهشگر اخلاق زیستی در دانشگاه ژجیانگ چین، به لایوساینس می‌گوید در ترس از اغراق‌ها و هیجان‌های علمی تخیلی، پاندول بیش‌از اندازه به سوی بی‌اهمیتی نوسان کرده است. او و همکارانش در مقاله‌ای تازه استدلال کردند که پیشرفت‌های فناورانه ممکن است به‌زودی به خلق ارگانوئیدهای آگاه منجر شوند، بنابراین قوانین مربوط به استفاده از ارگانوئیدها باید بازنگری شوند.

بوید لوماکس، عصب‌شناس دانشگاه جانز هاپکینز هشدار می‌دهد: «برای ارگانوئیدی آگاه، تجربه‌ی افکار و علایق خود یا احساس درد، غیراخلاقی خواهد بود.» بااین‌حال، مهار آگاهی ممکن است ساده نباشد.

آگاهی، مفهومی دشوار برای تعریف است. وقتی سلول‌های بنیادی به‌کاررفته برای پرورش ارگانوئیدهای مغزی روی سطحی دوبعدی مانند یک ظرف رشد داده می‌شوند، فقط در کنار هم قرار می‌گیرند و فاقد سازمان پیچیده‌اند. اما وقتی در ژل جامد یا در بیورآکتور چرخانی کشت داده شوند که سلول‌ها را در حالت معلق نگه می‌دارد، شبکه‌های سه‌بعدی می‌سازند که شبیه ساختار مغز جنین است.

مفهوم آگاهی در انسان‌ها و حیوانات، معمولاً به‌عنوان «خودآگاهی» یا درک وجود خویش تعریف می‌شود. آندره‌آ لاواتزا، فیلسوف اخلاق و عصب‌اخلاق‌پژوه در دانشگاه پگاسو ایتالیا، توضیح می‌دهد: «ما آگاهی در ارگانوئیدها را در سطح پایه می‌بینیم؛ یعنی توانایی احساس درد و لذت.» آلیسون موتری، عصب‌شناس دانشگاه کالیفرنیا، سن‌دیگو نیز تأکید کرد: «بیشتر عصب‌شناسان آگاهی را به‌صورت خودآگاهی یا توانایی احساس و تجربه تعریف می‌کنند، اما تعریف جهانی و پذیرفته‌شده‌ای برای آن وجود ندارد.»

برخی تعاریف از توانایی مغز در پردازش و واکنش به محیط، بر حواسی مانند بینایی و شنوایی تمرکز دارند. ارگانوئیدها بیرون از بدن پرورش داده می‌شوند و نمی‌توانند چنین سیگنال‌هایی دریافت کنند. بااین‌حال، در آینده ارگانوئیدهای پیشرفته‌تر شاید بتوانند درد را تجربه کنند. در انسان، غشاهای پوشاننده مغز (مننژها) نورون‌هایی دارند که می‌توانند سیگنال‌های درد را منتقل کنند؛ نگرانی این است که چنین قابلیتی در ارگانوئیدهای پیچیده‌تر نیز ظاهر شود.

لوماکس در ادامه استدلال می‌کند: «اگر ارگانوئید معماری عصبی لازم برای بازنمایی درد را داشته باشد، نیازی به سیگنال خارجی نیست.» به بیان دیگر، برای تجربه‌ی درد لازم نیست نورون سیگنالی ارسال کند؛ همان‌طور که در افراد قطع‌عضو، دردهای خیالی رخ می‌دهد. بااین‌حال، وود هشدار داد هنوز مشخص نیست آیا ارگانوئید می‌تواند چیزی شبیه درد خیالی را تجربه کند یا خیر، زیرا این موضوع شاید به داشتن خاطره‌ای از اندام ازدست‌رفته وابسته باشد. به بیانی ساده، موضوع بسیار پیچیده است.

سنجش آگاهی نیز ساده نیست. وود و همکارانش تأکید کردند حتی در انسان هم ابزار دقیق و عینی برای اندازه‌گیری آگاهی وجود ندارد. لاواتزا می‌گوید تنها راه قطعی برای تشخیص آگاهی، پرسیدن از فرد درباره احساسش است. البته، بدین معنا نیست که افراد فاقد توانایی برقراری ارتباط از آگاهی برخوردار نیستند، بلکه صرفاً سنجش آن دشوارتر می‌شود.

در بیماران کما یا افراد مبتلا به «سندروم قفل‌شدگی» که بدن به‌شدت فلج و ارتباط تقریباً ناممکن می‌شود، پزشکان به سیگنال‌های غیرمستقیم مانند فعالیت الکتریکی مغز تکیه می‌کنند. اما از این طریق نیز تنها می‌توان آگاهی را استنباط کرد، نه اینکه آن را به‌طور قطع سنجید.