شاهد عینی دیجیتال: نقش محتوای خودجوش مردمی در انفجار بندرعباس

تصویر می‌لرزد. صدای نفس‌های تند و وحشت‌زده با غرش مهیب انفجار در هم می‌آمیزد. در کادر، دود سیاه غلیظی آسمان بندرعباس را می‌بلعد و شعله‌های آتش از کانتینرهای بندر شهید رجایی زبانه می‌کشند. این یکی از ده‌ها یا شاید صدها ویدیویی است که این روزها در فضای اینترنت دست‌به‌دست می‌چرخد و قلب آدمی را به درد می‌آورد. ویدیو دیگری که استخوان‌ها را نشان می‌دهد و غم و اندوه را چندین برابر می‌کند و خبرهای ناراحت‌کننده و جدیدی را به مردم می‌دهد. هر ویدیو انفجار این حادثه نه‌تنها اهمیت ایمنی بنادر و ذخیره‌سازی مواد شیمیایی را برجسته کرد، بلکه نقش تحول‌آفرین محتوای خودجوش مردمی (UGC، مخفف User-Generated Content)، محتوایی مثل ویدئو یا تصویر که توسط مردم عادی و نه رسانه‌های حرفه‌ای تولید می‌شود و اهمیت شاهد عینی دیجیتال در ارتباطات مدرن را نیز نشان داد. بحث از شهروندخبرنگاری گذشته است؛ حالا شاهدان حوادث روایت‌گر واقعیت‌های تلخ هستند و پرده از پشت فجایع برمی‌دارند؛ بدون آنکه بدانند چه کار مهمی انجام می‌دهند.

محتوای خودجوش مردمی به هر نوع محتوایی مثل متن، تصویر، ویدئو یا صدا اشاره دارد که توسط کاربران، نه تولیدکنندگان حرفه‌ای، ایجاد می‌شود. در زمینه اخبار و رویدادها، این محتوا اغلب توسط افرادی تولید می‌شود که در محل حادثه حضور دارند و آن را در لحظه ثبت می‌کنند. این افراد، که به‌عنوان شاهد عینی دیجیتال شناخته می‌شوند، فیلم‌های خام و بدون فیلتر ارائه می‌دهند که دیدگاه‌های فوری و واقعی از اخبار فوری ارائه می‌کند.

برخلاف روزنامه‌نگاری شهروندی که معمولاً هدفمندتر است و شامل گزارش‌دهی ساختاریافته می‌شود، محتوای خودجوش به دلیل ماهیت لحظه‌ای و غریزی‌اش متمایز است. مثلاً، در شرایط بحران، افراد ممکن است به‌خاطر شوک یا هیجان، بدون قصد قبلی، شروع به فیلم‌برداری کنند. در مقابل، مستندسازی مدنی رویکردی هدفمندتر و تحلیلی‌تر دارد، جایی که افراد آگاهانه تلاش می‌کنند شواهد یک رویداد را برای اهداف اجتماعی یا حقوقی ثبت کنند. شاهد عینی دیجیتال اغلب بدون برنامه‌ریزی و تحت تأثیر احساسات لحظه‌ای عمل می‌کند، در حالی که مستندساز مدنی ممکن است با نیت تأثیرگذاری بر سیاست‌گذاری یا افکار عمومی محتوا تولید کند. این پدیده در ارتباطات مدرن، به‌ویژه با گسترش گوشی‌های هوشمند و پلتفرم‌های اجتماعی مثل ایکس، اینستاگرام و تلگرام، اهمیت بیشتری یافته است.

انفجار بندر شهید رجایی در ساعت 12:10 ظهر رخ داد و تنها در چند دقیقه، ویدئوها و عکس‌هایی از محل حادثه در شبکه‌های اجتماعی منتشر شدند. این محتواها، که توسط افراد نزدیک به بندر ضبط شده بود، شامل تصاویر بزرگی از آتش‌سوزی، دود غلیظ و صدای انفجار بود و ابعاد تازه‌ای از این فاجعه را نشان می‌داد تا اخبار منتشر شده را در زیر سایه خود قرار دهد و اخبار واقعی‌تر از مستند را به مردم ارائه کند.

یکی از ویدئوهای برجسته، که توسط سازمان‌های خبری هم بازنشر شد؛ نشان داد که آتش قبل از انفجار عظیم در حال گسترش بود، که منجر به فرار مردم و پرتاب شدن زباله‌ها شد. ویدئوی دیگری افراد زخمی را در کنار جاده نشان داد، در حالی که عابران سعی در کمک داشتند و برخی ویدیوها نیز دقیقا از دل مرکز حادثه ضبط شده بود. این ویدئوها اولین شواهد بصری از شدت و گستردگی حادثه را ارائه کردند. همین ویدیوها تبدیل به خوراک خبری رسانه‌ها شد و آن‌ها سریعاً این ویدئوها را در گزارش‌های خود استفاده کردند و اغلب موقعیت جغرافیایی آن‌ها را برای تأیید اصالت بررسی کردند. باور دارم کمتر کسی این وقایع را از صدا و سیما دنبال می‌کرد؛ جایی که تا ساعت‌ها پس از وقوع چنین حادثه دردناکی همچنان تأکید داشت همه‌چیز تحت کنترل است.