زهر فریبنده مرگبار؛ چرا قربانیان مار مامبا حتی پس از درمان، جانشان را از دست می‌دهند؟

دانشمندان در کشفی هشداردهنده دریافتند که زهر بیشتر گونه‌های مار مامبا، از جمله مامبای سیاه مرگبار، با یک حمله‌ی دوگانه و هماهنگ به سیستم عصبی، قربانیان خود را از پا درمی‌آورد، در حالی که پادزهرهای موجود تنها قادر به مقابله با یکی از این دو مکانیسم هستند. این کشف توضیح می‌دهد چرا بسیاری از قربانیان مارگزیدگی حتی پس از درمان اولیه، جان خود را از دست می‌دهند.

افرادی که پس از گزش مامبا پادزهر دریافت می‌کنند، معمولاً در ابتدا بهبود می‌یابند، اما خیلی زود دوباره اثرات زهر ظاهر می‌شود و در بسیاری از موارد، این روند مرگ قربانیان را در پی دارد. دانشمندان در پژوهشی تازه، علت این پدیده را آشکار کرده و راهی برای یافتن درمان نجات‌بخش ارائه داده‌اند؛ هرچند پرسش‌هایی درباره‌ی روابط تکاملی در میان اعضای خانواده مامباها همچنان بی‌پاسخ مانده است.

مامبای سیاه شهرتی مرگبار دارد و تنها در قاره‌ی آفریقا، سه گونه مامبای سبز زندگی می‌کنند. برایان فرای، استاد دانشگاه کوئینزلند، در گفت‌وگو با آی‌اف‌ال‌ساینس توضیح داد: «کبرایان و افعی‌های پافی افراد بیشتری را نیش می‌زنند، اما مامباها نرخ مرگ‌ومیر بالاتری دارند؛ با وجود اینکه پادزهرهای چندگانه همگی آن‌ها را پوشش می‌دهند.»

مشکل اصلی این است که بسیاری از افراد، با وجود دریافت پادزهر و نشانه‌های اولیه‌ی بهبود، همچنان جان خود را از دست می‌دهند. یافته‌های فرای و همکارانش نشان می‌دهد سه گونه مامبا قادرند از دو مسیر متفاوت باعث مرگ شوند، در حالی که پادزهرهای موجود تنها یکی از این مسیرها را هدف می‌گیرند. براساس یافته‌ها، مامبای سیاه، مامبای سبز غربی و مامبای جیمسونز فقط یک نوع سلاح شیمیایی در اختیار ندارند، بلکه حمله‌ای هماهنگ را در دو نقطه متفاوت از سیستم عصبی آغاز می‌کنند.

هر دو نوع فلج می‌توانند آسیب‌های موقت بر اندام‌ها وارد کنند، اما این اثرات در صورت گذر زمان رفع می‌شوند. مسئله اینجاست که قربانیان معمولاً زمان کافی در اختیار ندارند. فلج در یک حالت مانع حرکت دیافراگم می‌شود و در حالت دیگر آن را در وضعیت انقباض قفل می‌کند. هر دو وضعیت به توقف تنفس منجر خواهند شد. فرای توضیح می‌دهد: «اگر قربانیان به دستگاه تنفس مصنوعی متصل شوند، شانس بهبود دارند. اما چنین تجهیزاتی در مناطقی که این مارها فراوان‌اند، بسیار کمیاب است. نمی‌شود که دستگاه تنفس را بین دو نفر تقسیم کرد؛ نیم ساعت برای تو، نیم ساعت برای من.»

از دیدگاه فرای، در میان تمام انواع مارگزیدگی، احتمال زنده‌ماندن بدون پادزهر یا حمایت تنفسی، در کمترین حد ممکن قرار دارد. او تأکید می‌کند که انسان‌ها شکار طبیعی مامباها نیستند و این مارها صرفاً می‌خواهند از انسان‌ها دور بمانند، اما زهر آن‌ها برای شکار پرندگان تکامل یافته است. چنین هدفی نیازمند سرعتی فوق‌العاده است؛ زیرا پرندگان ممکن است در همان لحظه پرواز کنند. اگر پرنده در نقطه‌ای دورتر جان ببازد، برای مار بی‌فایده خواهد بود.

جثه بزرگ‌تر انسان‌ها، تنها محافظتی نسبی در برابر زهر مرگبار مامبا فراهم می‌کند و این محافظت بسیار محدود است. نتایج آزمایش‌های تیم فرای روی سه پادزهر تجاری موجود، نشان داد هیچ‌یک در برابر زهر مامبای سبز شرقی یا بخش اسپاستیک زهر دیگر مامباها اثربخشی ندارند. ناکارآمدی پادزهرها به مرگ حدود ۳۰ هزار نفر در سال بر اثر گزیدگی مامبا منجر می‌شود.

نخستین گام عملی، افزودن آنتی‌بادی‌های ویژه مامبای سبز شرقی به پادزهرهای چندگانه‌ی طراحی‌شده برای همه‌ی مارهای آفریقایی است تا مشخص شود آیا این اقدام می‌تواند در برابر هر چهار گونه مامبا کارآمد باشد یا خیر. فرای در ادامه افزود: «هیچ تضمینی وجود ندارد که جواب بدهد، اما واضح‌ترین قدم اولیه همین است.»

حتی اگر راهکار یادشده مؤثر باشد، چالش دیگری پیش‌روست: افزایش هزینه‌ی پادزهرها نه‌فقط برای مامباها، بلکه برای مارهایی که افراد بیشتری را نیش می‌زنند. در حال حاضر بسیاری از قربانیان مارگزیدگی در آفریقا با وجود وجود پادزهرهای مؤثر، به دلیل هزینه بالای آن‌ها جان خود را از دست می‌دهند.

یافته‌ها، پیش‌بینی فرای را تأیید می‌کند که پادزهر جهانی هرگز وجود نخواهد داشت و تمام دیگر ادعاها، توسط شواهد علمی پشتیبانی نمی‌شوند.

پرسش بنیادی‌تری که پژوهش مطرح می‌کند، به تفاوت مامبای سبز شرقی در میان خویشاوندانش برمی‌گردد. فرای می‌گوید: «انتظار داشتیم مامبای سیاه با گونه‌های سبز تفاوت داشته باشد. اما اشکالی ندارد، ما از غافلگیرشدن استقبال می‌کنیم. نشانه‌ی پژوهشی خوب همین است که به اندازه‌ی پاسخ‌ها، پرسش‌های تازه نیز مطرح کند.»

مامبای سبز شرقی به‌عنوان گونه‌ای نخستین شناخته نمی‌شود، بلکه زهر ترکیبی بعدتر در گونه‌های دیگر تکامل یافته است. از نظر ژنتیکی، این گونه نزدیک‌ترین خویشاوند مامبای سیاه در میان سه گونه سبز به شمار می‌رود.

فرای توضیح می‌دهد که اکنون با اطلاعات موجود، پژوهشگران می‌توانند تفاوت‌های رفتاری، شیوه شکار و زیستگاه مامبای سبز شرقی را در مقایسه با دیگر مامباها بررسی کنند تا دریابند چه چیزی آن را از بقیه متمایز می‌کند. البته چنین مشاهدات دقیقی به‌طور طبیعی با خطرات آشکار همراه است.

پژوهش به‌صورت دسترسی آزاد در ژورنال Toxins منتشر شده است.