داستان صورتهای فلکی؛ از افسانه تا تاریخ
داستان صورتهای فلکی؛ از افسانه تا تاریخ
بعضی از این صورتهای فلکی حتی امروزه هم شناختهشده هستند. مانند صورت فلکی «قوس» که با ایزدی به نام نینورتا (یا در برخی متون، پابیلسَگ) که ایزد شکار به شمار میرفت، مرتبط بود. یا صورتهای فلکی «سُنبُله» و «شیر» که با ایشتار (در سومری، اینانا) ایزدبانوی عشق و جنگ مرتبط بودند.
تعدادی از صورتهای فلکی بینالنهرینی با آنچه امروزه میشناسیم، قابل انطباق نیستند. مانند صورتهای فلکی «تیر» و «کمان» که امروزه به شکل صورت فلکی «سگ بزرگ» میشناسیم. یا صورت فلکی «پرستو» که امروزه شامل بخشهایی از صورتهای فلکی «قیطُس» و «ماهی» میشود.
لوحهای سفالی متعددی با کاربرد ستارهشناسی از بابِل باستان باقی ماندهاند که شامل آسماننماها و فهرستهای ستارگان میشوند. با وجود کاربرد طالعبینی این نوشتهها، گزارشهای دقیقی از موقعیت ستارگان در آنها آمده است که حاصل دانش ریاضی و مشاهدات علمی مردم بابل باستان است.
مجموعهی «اِنوما آنو اِنلیل» (به معنی، در دوران خدایانِ آنو و انلیل)، شامل حدود ۷۰ لوح با قدمتی بیش از ۱۵۰۰ سال پیش از دوران کنونی (پ.د.ک) است. این مجموعه شامل ۶۵۰۰ تا ۷۰۰۰ طالع بوده و به تفسیر رابطهی پدیدههای گوناگون آسمانی و آب و هوایی با امور شاه و حکومت میپردازد. انوما آنو انلیل، منبع اصلی طالعشناسی برای گزارشهای طالعبینی دانشمندان بوده که بطور منظم برای پادشاهان آشوری نو ارسال میشده است.
نمونهای از این گزارشها بصورت زیر است:
- اگر ماه در روز اول [ماه تقویمی] قابل دیدن بود: گفتار مورد اطمینان؛ سرزمین شاد خواهد بود.
- اگر روز به درازای طبیعی خود رسید: سلطنتی با روزهای طولانی.
- اگر ماه به ظاهر، تاجی بر سر داشت، پادشاه به بالاترین جایگاه میرسد.
این گزارشها از الگوی مشخصی پیروی میکردند که بهترتیب رفتارهای ماه، سپس پدیدههای مرتبط با خورشید و شرایط آب و هوایی و در نهایت، رفتار ستارگان گوناگون و سیارات را بررسی میکرد.
حدود ۱۳۵۰ پ.د.ک، در دورهی کاسیها، سنگهایی برای اعلام واگذاری رسمی زمین از طرف حکومت به اشخاص و مشخص کردن مرز آنها، ساخته و در این زمینها نصب میشد. نسخهای سنگی در یکی از معابد نگهداری میشد و نسخهای سفالی به عنوان سند، به مالک تحویل داده میشد. این سنگها که «کودورو» نامیده میشدند، حاوی تصاویر و نمادهایی از خدایان و موجودات افسانهای مذهبی بودند که تصور میشده از مالکیت زمین محافظت میکنند. بسیاری از این نمادها، بعدا تبدیل به نماد صورتهای فلکی دایرهالبروج شدند. نمادهای گاو، شیر، عقرب، قوس، بُزماهی و دَلو بعضی از آنها هستند. نماد خورشید، ماه و ستاره (نماد سیارهی زهره) نیز بالای این سنگها حکاکی میشده.
شواهد بعدی از فرآیند شکلگیری صورتهای فلکی، مجموعه لوحهایی به نام «اِنوما اِلیش» هستند که از کتابخانهی سلطنتی آشوربانیپال، آخرین پادشاه قدرتمند آشور (۶۶۹-۶۳۱ پ.د.ک) بدست آمدهاند. این مجموعه، افسانهی آفرینش بابلیان، با قدمتی بیش از ۱۷ هزار سال است. در انتهای لوح چهارم و ابتدای لوح پنجم این مجموعه، به ساخت جایگاههایی به دست مَردوک (پادشاه خدایان بابل) برای سه ایزد بزرگ اِئا، انلیل و آنو در آسمان اشاره شده و در ادامه، صورتهای فلکی و ستارگان، نصب و سازماندهی شدهاند.
تقسیم آسمان به سه قسمت در این داستان، اساس تنظیم فهرستهای بعدی ستارگان در بینالنهرین است. در تقسیم سهگانهی آسمان بابل، بخش شمالی، «راه انلیل»، استوای آسمان و نیمی از دایرهالبروج، «راه آنو» و بخش جنوبی آسمان، «راه ائا» هستند. مرز این سه بخش در فاصلهی ۱۷ درجهی شمال و جنوب استوای آسمان در نظر گرفته شده؛ به گونهای که خورشید، سه ماه پیاپی سال را در هر بخش سپری میکند.
فهرستی با نام «هر یک، سه ستاره» که به نظر میرسد برای اولینبار در سدهی ۱۲ پ.د.ک نگاشته شده، نخستین فهرست شناختهشده از ستارگان است. این فهرست بر لوحهای دایرهای شکلی که به اشتباه اُسطُرلاب نام گرفتهاند، نوشته میشده. نسخههایی از آن نیز بصورت سطربندیشده وجود دارند.
تقویم رسمی بابلیان، مبتنی بر جایگاههای ماه و خورشید در آسمان بوده و نوعی تقویم شمسی-قمری محسوب میشود. در این تقویم، سال نو با مشاهدهی ماه نو در نزدیکی نقطهی اعتدال بهاری تعیین میشد و بنابراین هر سال ممکن بود ۱۲ یا ۱۳ ماه داشته باشد و نسبت به سال خورشیدی، جابجا شود. بابلیان باستان برای اهداف کشاورزی از تقویمی بر پایه «طلوع بامدادی» ستارگان استفاده میکردند. مصریان باستان نیز تقویم مشابهی بر پایهی طلوع بامدادی داشتند که شناختهشدهترین نمونهی این تقویم، رابطهی طلوع بامدادی ستارهی شباهنگ با بالا آمدن آب رود نیل است.
لوحهای «هر یک، سه ستاره»، فهرستی از ۳ ستاره برای هر ماه ، هر کدام در یکی از راههای سهگانهی آسمان هستند که طلوع بامدادی آنها در ابتدای آن ماه رخ میدهد. بسیاری از ستارههای نامبردهشده در این فهرست، در واقع صورتهای فلکی هستند؛ ولی نام تکستارهها و حتی سیارات نیز در آن دیده میشود.
ترتیب بعضی از ستارهها در این فهرست از نظر نجومی اشتباه آمده که ممکن است بخاطر طراحی این فهرست برای مقاصد غیرستارهشناسی باشد. همچنین ممکن است خطای نویسندگان در تکثیر این لوحها یا اشتباه باستانشناسان امروزی در ترجمهی خط میخی، باعث رخدادن اشتباه شدهباشد.
در فهرستِ بعضی از لوحهای کشفشده نیز، صورتهای فلکی وجود دارند که در لوحهای دیگر دیده نمیشوند یا زیر مسیر دیگری دستهبندی شدهاند.
دو لوحِ مشابه لوحهای هر یک، سه ستاره وجود دارند که شامل فهرست ۱۲ ستارهی ایلام، ۱۲ ستارهی آکِد و ۱۲ ستارهی اَمور هستند. این نامها از وضعیت سیاسی در دورهی بابل کهن (۱۵۹۵-۱۸۹۴ پ.د.ک) باقی ماندهاند که بهترتیب در شرق، شمال و غرب شهر بابل قرار داشتند. این فهرستها با فهرست هر یک، سه ستاره، کاملا منطبق هستند. به نظر میرسد آنها، پایهی شکلگیری فهرست هر یک، سه ستاره باشد که ستارگان آکد به انلیل، ستارگان ایلام به آنو و ستارگان امور به ائا منتسب شدهاند.
