داستان راپامایسین؛ داروی میلیون دلاری که زیر مجسمههای سنگی جزیره ایستر کشف شد
داستان راپامایسین؛ داروی میلیون دلاری که زیر مجسمههای سنگی جزیره ایستر کشف شد
دانشمندان زیر مجسمههای عظیم سنگی واقع در ایستر، جزیرهی دورافتاده در اقیانوس آرام جنوبی و متعلق به کشور شیلی، با نوعی باکتری مواجه شدند که پزشکی را برای همیشه تغییر داد و تولید دارویی چند میلیون دلاری را بهدنبال داشت.
راپامایسین که در پزشکی با نام سیرولیموس هم شناخته میشود، نوعی داروی سرکوبکننده سیستم ایمنی است که در پزشکی مدرن کاربرد گستردهای دارد. این دارو به ویژه در پیوند اعضا شناخته شده است، چرا که با کاهش پاسخ ایمنی طبیعی بدن، از پس زدن عضو پیوندی جلوگیری میکند.
راپامایسین کاربردهای دیگری ازجمله درمان برخی سرطانها نیز دارد و حتی دارای پتانسیل درمانی برای اختلالات عصبی است. شواهدی نیز وجود دارد که نشان میدهد این دارو، دستکم در آزمایشگاه روی موشها و مخمر، میتواند بهعنوان درمان ضدپیری جهانی عمل کند و طول عمر را افزایش دهد. ارزش تجاری این دارو نیز منعکسکننده پتانسیل عظیم آن است: سیرولیموس در سال ۲۰۲۴ حدود ۳۲۸ میلیون دلار ارزش داشت و پیشبینی میشود تا سال ۲۰۳۳ از ۵۲۲ میلیون دلار عبور کند.
با وجود شهرت و ثروت فراوان، این دارو آغاز بسیار سادهای داشت.برای نخستین بار در سال ۱۹۶۴، یک تیم علمی از کانادا به جزیره مرموز رپا نوئی (جزیره ایستر) در اقیانوس آرام فرستاده شد تا زیستبوم منحصربهفرد این جزیره را بررسی کند. هدف آنها بررسی مجسمههای معروف موآی نبود، بلکه تمرکز اصلیشان بر حفاظت از اکوسیستم ویژه جزیره در برابر گونههای گیاهی و جانوری مهاجم و میکروبها و ویروسهای خارجی بود؛ بهویژه با توجه به برنامههای پیشنهادی برای ساخت فرودگاه که میتوانست زندگی مردم و طبیعت جزیره را به خطر بیندازد.
راپامایسین، با توانایی سرکوب سیستم ایمنی و مهار پروتئین mTOR، نه تنها در پیوند اعضا بلکه در درمان سرطانها، اختلالات عصبی و کاهش پیری سلولی نقش مهمی دارد
در میان نمونههای خاکی که جمعآوری شد، باکتری استرپتومایسس هیگروسکوپیکوس کشف شد. این باکتری چندین ترکیب شیمیایی و آنزیم تولید میکند، از جمله مادهای که نخستین بار در سال ۱۹۷۲ جدا شد و «راپامایسین» نام گرفت و خواص ضدباکتری و ضدقارچ داشت.
با تحقیقات بیشتر، خواص بیشتری از راپامایسین کشف شد. بهنوشتهی آیافال ساینس، ویژگی جادویی این دارو در توانایی آن برای مهار پروتئینی به نام mTOR (هدف مکانیکی راپامایسین) است که نقش مرکزی در تنظیم رشد سلولی، متابولیسم و پاسخهای ایمنی دارد. با کاهش فعالیت mTOR، راپامایسین سیستم ایمنی را سرکوب میکند که آن را برای جلوگیری از پسزدن عضو پیوندی بسیار ارزشمند میکند. همین مکانیزم همچنین سرعت پیری سلولها را کاهش میدهد، التهاب را کم میکند و در مبارزه با برخی سرطانها امیدبخش است.
بااینحال، سهم جزیره ایستر در این کشف به ندرت شناخته میشود و برخی دانشمندان آن را ناعادلانه میدانند. تد پاورز، استاد زیستشناسی مولکولی و سلولی در دانشگاه کالیفرنیا، دیویس که تحقیقات زیادی روی راپامایسین انجام داده، معتقد است دارو باید در خدمت پزشکی قرار گیرد و همزمان سهم و مشارکت جزیره ایستر نیز به رسمیت شناخته شود.
