حسام‌الدین آشنا: خط سفید، سیاه‌ترین خط است/ فیلترینگ پلتفرم‌ها به دلیل رقابت داخلی بود نه تهدید خارجی

حسام‌الدین آشنا، مشاور رئیس‌جمهور دولت یازدهم و استاد دانشگاه، در گفت‌وگو با خبرآنلاین با مرور تاریخی سیاست فیلترینگ در ایران، ریشه‌های شکل‌گیری این رویکرد را به سال‌های پیش از ۱۳۸۸ بازمی‌گرداند و معتقد است تصمیم‌هایی که در ابتدا مقطعی و واکنشی بودند، به مرور به یک سازوکار دائمی و غیرقابل انعطاف تبدیل شدند. به گفته او، نگاه به اینترنت در ایران همواره میان دوگانه «آزادی» و «کنترل» در نوسان بوده است.

علاوه بر مرور وضعیت گذشته اینترنت، حسام‌الدین آشنا به مهم‌ترین موضوع این روزها درباره اینترنت، یعنی سیم‌کارت‌های سفید هم می‌پردازد.

به باور آشنا، نتیجه نهایی سیاست‌هایی مثل محدودسازی اینترنت و موضوعاتی مثل مدیریت محتوا تبدیل «حق دسترسی» به «امتیاز» یا «لطف» بوده است؛ وضعیتی که در آن، استثناها جای قاعده را گرفته‌اند. او با استفاده از مثال طرح ترافیک، توضیح می‌دهد که چگونه محدودیت‌های گسترده، به ایجاد لایه‌های مختلف دسترسی منجر شده است: «چیزی که حق بود، تبدیل شد به لطف. گفتیم هیچ‌کس نمی‌تواند برود، بعد استثنا درست کردیم؛ آمبولانس، مسئول، VIP. در اینترنت هم همین اتفاق افتاد.»

او «خط سفید» یا سیم‌کارت‌های سفید را هم مانند همین حق ورود به طرح ترافیک خوانده و آن را شدیدترین شکل کنترل می‌داند. آشنا تاکید می‌کند که دسترسی بدون فیلتر، در عمل نوعی VPN کنترل‌شده است که کاربر را در یک فهرست محدود و قابل رصد قرار می‌دهد.

خط سفید، سیاه‌ترین خط است. چون شما خودتان را از جمع ۸۰ میلیونی جدا می‌کنید.

– حسام‌الدین آشنا، مشاور دولت یازدهم و استاد دانشگاه

مشاور رئیس‌جمهور در دولت یازدهم معتقد است که توسعه پلتفرم‌های بومی هرچند ضروری است، اما این ضرورت به‌ معنای حذف پلتفرم‌های خارجی نیست و سیاست‌گذاری در این حوزه باید مبتنی بر پذیرش واقعیت‌های ارتباطی امروز جامعه باشد، نه تلاش برای بازگرداندن شرایط به گذشته.

به‌ گفته او، تفاوت حکومت‌ها نه در نیت، بلکه در میزان هوشمندی آن‌ها در فهم جامعه و فناوری است. آشنا در ادامه تأکید می‌کند که در بسیاری از موارد، تصمیم‌گیران از تمام ابعاد تصمیمی که اتخاذ می‌کنند آگاه نیستند، اما تصمیم‌سازان کاملاً می‌دانند چه می‌کنند.

این استاد دانشگاه معتقد است که «تصمیم‌سازان از ناآگاهی، ناتوانی یا سوگیری‌های تصمیم‌گیران استفاده می‌کنند تا تصمیمی را که از قبل طراحی کرده‌اند، به مرحله اجرا برسانند.»

با این حال، آشنا تاکید می‌کند که فاصله عمیقی میان درک تصمیم‌گیران از جامعه و واقعیت زیست مردم وجود دارد؛ فاصله‌ای که باعث می‌شود سیاست‌ها نه بر اساس داده و شواهد، بلکه بر مبنای بولتن‌ها و تصورات محدود اتخاذ شوند.

همه این‌ها در حالی است که به باور آشنا اینترنت در دهه ۸۰ که سال‌های ابتدایی توسعه اینترنت بود، یکی از آزادترین فضاهای آنلاین بود؛ فضایی که هنوز سازوکار ملی برای فیلترینگ نداشت و کنترل‌ها در سطح خرد و سازمانی اعمال می‌شد.

ما داریم درباره سال ۸۸ حرف می‌زنیم؛ زمانی که سرعت مجاز اینترنت خانگی ۶۴ کیلوبیت بود. فیسبوک و توییتر اصلاً روی موبایل معنا نداشتند و ابزار سازمان‌دهی اجتماعی به شکلی که بعدها دیدیم، وجود نداشت.

– حسام‌الدین آشنا، مشاور دولت یازدهم و استاد دانشگاه

آشنا می‌گوید با وقوع حوادث سال ۱۳۸۸، سیاست‌گذار به‌جای تمرکز بر مسدودسازی محتوا، به سراغ بستن پلتفرم‌ها رفت؛ تصمیمی که نقطه عطفی در سیاست فیلترینگ محسوب می‌شود. او توضیح می‌دهد که پیش از آن، وبلاگ‌ها به‌صورت موردی مسدود می‌شدند، اما در مورد شبکه‌های اجتماعی خارجی، چون امکان اعمال نظر مستقیم وجود نداشت، کل پلتفرم مسدود شد.

او می‌گوید این وضعیت باعث شد تعداد بسیار زیادی از سایت‌ها و خدمات آنلاین مسدود شوند، بدون آن که فرآیند شفافی برای بازگشایی وجود داشته باشد: «در یک مقطع، فقط در یک مصوبه گفته می‌شد ۲۵ میلیون سایت مسدود شده‌اند.»

این استاد دانشگاه معتقد است افزایش پهنای باند پس از سال ۱۳۹۲، شرایط جدیدی را ایجاد کرد؛ شرایطی که هم امکان ارتباط گسترده‌تر را فراهم کرد و هم نگرانی‌های تازه‌ای برای نهادهای حاکمیتی به وجود آورد. به گفته او، توسعه هم‌زمان تلفن هوشمند و اینترنت پرسرعت، باعث شد مردم به امکان ارتباط خارج از بسترهای رسمی پی ببرند؛ موضوعی که پیش‌بینی برخی دستگاه‌ها را به چالش کشید.

در جلسات رسمی، صراحتاً گفته می‌شد که مشکل این است که از اینستاگرام و تلگرام استفاده کرده‌اید. این نگاه نشان داد مسئله اصلی، رقابت داخلی است نه تهدید خارجی.

– حسام‌الدین آشنا، مشاور دولت یازدهم

او در ادامه به تجربه تعامل ایران با تلگرام اشاره می‌کند و می‌گوید در مقطعی، همکاری مؤثری برای مسدودسازی کانال‌های مرتبط با تروریسم و خشونت شکل گرفته بود. به گفته آشنا، این تعامل نشان می‌داد که می‌توان بدون فیلترینگ سراسری، مدیریت محتوا را دنبال کرد؛ اما این مسیر ادامه پیدا نکرد.