تغییر مسیر علم؛ چین چگونه پیشتاز جذب نخبگان علمی شده است؟

در رقابتی تنگاتنگ برای جذب استعدادهای علمی جهان، چین بازی را با برگ تازه‌ای آغاز کرده است: وعده‌ی پرداخت‌های چشمگیر، تسهیلات رفاهی بی‌سابقه و حمایت‌های همه‌جانبه برای نخبگان. از استان‌های کمتر شناخته‌شده تا دانشگاه‌های پیشروی ملی چین، همه برای به‌دست‌آوردن دانشمندان و پژوهشگران سراسر دنیا آستین بالا زده‌اند. این موج جدید، بخشی از استراتژی بلندمدت چین برای خودکفایی فناورانه و ارتقای جایگاه علمی خود در سطح جهانی است.

در استان سیچوآن، منطقه‌ی کمتر شناخته‌شده‌ای به نام گولین برای جذب دارندگان مدرک دکتری دست به ابتکار زده است: پرداخت یک‌جای ۳۰۰ هزار یوان (حدود ۴۲ هزار دلار آمریکا) به همراه حقوق ماهانه‌ای معادل هزار یوان. در شهر تایژو در استان ژجیانگ نیز فارغ‌التحصیلان دانشگاهی برای مهاجرت به این شهر ساحلی، تا سقف ۱۰۰ هزار یوان پاداش می‌گیرند. استان هونان پا را فراتر گذاشته و برای دانش‌آموختگان مقطع دکتری که از خارج کشور بازمی‌گردند، تا یک میلیون یوان جایزه در نظر گرفته است.

به‌گزارش نشریه نیچر، امروزه رقابت میان شهرها و استان‌های چین برای جذب پژوهشگران، فارغ‌التحصیلان و نوآوران به‌شدت افزایش یافته است. از کمک‌هزینه‌های کلان گرفته تا تسهیلات مسکن، بیمه درمانی، اشتغال برای همسران و امکانات حمایتی متنوع، همه‌وهمه به خدمت گرفته شده‌اند تا نخبگان به چین جذب شوند. این رقابت فقط در سطح منطقه‌ای باقی نمانده، بلکه دانشگاه‌ها و دولت مرکزی نیز با پیشنهاد حقوق‌های چشمگیر و حمایت‌های پژوهشی، نقش خود را در این بازی بزرگ ایفا می‌کنند.

به‌گفته‌ی وانگ، تصمیمات دولت ترامپ تأثیر مستقیمی بر این تغییر مسیر داشته‌اند. او می‌افزاید: «سیاست‌ها، بازگشت به خانه را برای خیلی‌ها به تصمیمی ساده تبدیل کردند.»

جذب نیروی انسانی متخصص، یکی از پایه‌های اصلی برنامه‌ی توسعه‌ی اقتصادی، اجتماعی و فناورانه‌ی چین محسوب می‌شود. رئیس‌جمهور شی جین پینگ نیز با تأکید بر همین نکته، در یکی از سخنرانی‌های اخیرش اعلام کرده است: «توان نوآوری فناورانه‌ی یک کشور، بر نیروی انسانی آن استوار است.»

در گذشته، تمرکز اصلی چین روی برنامه‌های ملی، مانند «طرح هزار استعداد» بود که با هدف جذب دانشمندان خارجی برجسته برای پیشبرد جایگاه جهانی چین در علم و فناوری اجرا شد. اما این برنامه‌ها در خارج از مرزهای چین با سوء‌ظن‌هایی همراه شدند، به‌ویژه در آمریکا که برخی آن‌ها را پوششی برای سرقت مالکیت فکری تلقی کردند. اگرچه چنین اتهاماتی در عمل فقط در موارد معدودی اثبات شده‌اند، بی‌اعتمادی به این قبیل طرح‌ها هنوز پابرجا است.

امروزه، چین با اتخاذ رویکردی گسترده‌تر و لایه‌لایه، طیف متنوعی از برنامه‌های جذب استعداد را دنبال می‌کند. وانگ می‌گوید صدها برنامه در سطح ملی، استانی و شهری فعال هستند که از نخبگان رتبه یک گرفته تا متخصصان فنی را برای مناطق خاص، مورد هدف قرار داده‌اند.

برخی برنامه‌ها، مانند نسخه‌های به‌روزرسانی‌شده‌ی «طرح هزار استعداد» و «نخبگان جوان خارجی»، همچنان تمرکز خود را روی جذب پژوهشگران بین‌المللی حفظ کرده‌اند و اکنون، در قالب «برنامه‌ی استعدادهای خارجی سطح بالا» اجرا می‌شوند.

علاوه‌بر اقدامات بین‌المللی، چین برنامه‌های گسترده‌ای را نیز برای جذب نخبگان داخلی تعریف کرده است. وانگ می‌گوید تغیر رویکرد، نشانه‌ی بلوغ منابع انسانی چین است. او می‌افزاید: «در گذشته، استعدادهای خارجی مزیت محسوب می‌شدند، اما حالا ظرفیت داخلی به سطحی رسیده که منبعی کلیدی برای نوآوری به شمار می‌رود.»

نمونه‌ی بارز از پیشرفت داخلی چین، استارتاپ دیپ‌سیک است که با تکیه بر دانشجویان دکتری و فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌های داخلی، توانسته است با توسعه‌ی مدل‌های زبانی پیشرفته، توجه جهانیان را به خود جلب کند.

مارینا ژانگ، پژوهشگر نوآوری در دانشگاه فناوری سیدنی، این دگرگونی را تأیید می‌کند: «تغییر رویکرد چین، بیانگر اولویت‌یافتن خودکفایی فناوری و توسعه‌ی توان داخلی است.»

در فضای آنلاین چین، رشد برنامه‌های جذب استعداد به‌خوبی آشکار شده است. وب‌سایت‌هایی تخصصی برای گردآوری فراخوان‌های استانی و دانشگاهی راه‌اندازی شده‌اند. برای مثال، دانشگاه پزشکی کونمینگ وعده داده است که در صورت دریافت کمک‌هزینه از بنیاد ملی علوم طبیعی چین، به پژوهشگران جوان خارجی، سمت استاد تمامی با حقوق پایه‌ی یک میلیون یوان اعطا کند.

وانگ یادآور می‌شود که یک میلیون یوان درآمد سالانه برای یک استاد دانشگاه در چین، رقم چشمگیری است. اگرچه در برخی حوزه‌ها، حقوق‌های دانشگاهی در آمریکا همچنان بالاترند، وقتی مزایای کامل بسته‌ی پیشنهادی در نظر گرفته شود، به‌گفته‌ی وانگ «اختلاف درآمدها به‌طور محسوسی کم می‌شود» و همین امر، بسیاری از متخصصان را به سمت چین جذب کرده است.

پژوهشی که در سال ۲۰۲۳ منتشر شد، نشان می‌دهد از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۱، تعداد دانشمندان چینی که از آمریکا به سایر کشورها (از جمله چین) مهاجرت کرده‌اند، پیوسته افزایش یافته است. اگرچه برای قضاوت درباره‌ی تأثیر قطعی سیاست‌های مهاجرتی اخیر آمریکا هنوز زود است، بازگشت برخی چهره‌های مطرح در ماه‌های اخیر این روند را تأیید می‌کند. از جمله، دن یانگ، عصب‌پژوه در دانشگاه کالیفرنیا برکلی، که به مؤسسه‌ی تحقیقات پزشکی شنژن پیوسته و چارلز لیبر، شیمی‌دان برجسته که در ماه مه به همین مؤسسه و یک دانشگاه دیگر در شنژن ملحق شده است.

بااین‌حال، مارینا ژانگ هشدار می‌دهد که جذب اولیه کافی نیست. به‌باور او، حفظ بلندمدت نخبگان در گرو عواملی مانند استقلال علمی، شفافیت نهادی و کیفیت زندگی است. او می‌گوید: «در نهایت، آینده‌ی نوآوری و علم در چین وابسته به این است که آیا این کشور می‌تواند محیطی واقعاً باز، پایدار و حامی رشد علمی ایجاد کند یا خیر.»