بازنویسی تاریخ نابرابری بشر: شکاف طبقاتی هزاران سال پیش از پیدایش امپراتوری‌ها آغاز شد

بر اساس یافته‌های مطالعه‌ای جدید، نابرابری ثروت در جوامع انسانی، هزاران سال پیش از اختراع خط یا ظهور تمدن‌های باستانی آغاز شده است. مطالعه که با هدایت تیم کوهلر، باستان‌شناس در دانشگاه ایالتی واشنگتن، انجام شده، دیدگاه رایج درباره‌‌ی منشأ نابرابری را به چالش می‌کشد.

یافته‌های به‌دست‌آمده حاصل تحلیل بیش از ۴۷ هزار بنای مسکونی در ۱۱۰۰ محوطه‌ی باستانی از نقاط مختلف جهان است. محققان در تحلیل داده‌ها، از اندازه‌ی خانه‌ها به‌عنوان شاخصی برای سنجش میزان ثروت استفاده کردند.

در باور عمومی، نابرابری با شکل‌گیری نخستین امپراتوری‌های بزرگ همچون مصر یا بین‌النهرین پیوند خورده است. اما پژوهش نشان می‌دهد نابرابری ثروت حدود ۱۵۰۰ سال پس از آغاز کشاورزی، به‌آرامی در ساختار جوامع شکل گرفته است. رشد جمعیت، رقابت بر سر منابع زمین و گسترش ساختارهای سلسله‌مراتبی، از عوامل اصلی این روند بوده‌اند.

کوهلر می‌گوید: «بسیاری از افراد جوامع اولیه را برابرطلب تصور می‌کنند، اما بررسی‌ها نشان می‌دهد نابرابری خیلی زودتر از آنچه انتظار می‌رفت پا گرفت. این فرایند تدریجی بوده و در پاسخ به رشد جمعیت، گسترش سکونت‌گاه‌ها و محدود شدن منابع شکل گرفته است.»

به‌گفته‌ی گروه پژوهشگران، کشاورزی نقطه‌ای برای آغاز تغییرات گسترده بود. تحولاتی که در سبک زندگی انسان‌های اولیه رخ داد، رفته‌رفته زمینه‌ساز شکاف طبقاتی شد. با گسترش روستاهای کشاورزی، زمین به منبعی کمیاب بدل شد و رقابت بر سر آن، به نوآوری‌هایی مانند کرت‌بندی و سامانه‌های آبیاری برای افزایش بهره‌وری انجامید. این نوآوری‌ها ضمن افزایش بهره‌وری، ثروت را در دستان گروهی محدود متمرکز کردند.

در طول زمان، سکونت‌گاه‌های بزرگ‌تری به‌عنوان مراکز فعالیت‌های اقتصادی و سیاسی پدید آمدند که در آن‌ها، ثروت در دست شمار اندکی از خانواده‌ها متمرکز شد. نابرابری ثروت به‌ویژه در سکونت‌گاه‌های پرجمعیت مشهودتر بود و این نوع جوامع، الگوی نابرابری را آشکارتر از جوامع کوچک‌تر به نمایش گذاشتند.

نتایج مطالعه، نظریه‌ی جهان «مالتوس‌گرا» را نیز به چالش می‌کشد. یافته‌ها با این پیش‌فرض که جوامع پیشاصنعتی در سطحی از معیشت حداقلی زندگی می‌کردند، هم‌خوانی ندارد. در عوض، شواهدی از انباشت تدریجی ثروت و رشد فناوری در گذر زمان را به نمایش می‌گذارد؛ روندی که نگرش پیشین درباره‌ی دوران پیشاتاریخ را بازنگری می‌کند.

از دیگر بخش‌های کلیدی مطالعه، بررسی نقش فناوری در شکل‌گیری نابرابری است. جوامع اولیه اغلب با دگرگونی در محیط زیست خود، مانند ساخت کرت‌بندی‌های کشاورزی، زهکشی زمین‌های باتلاقی یا احداث سامانه‌های آبیاری، به افزایش تولید روی آوردند. اما این پیشرفت‌ها اغلب به نفع گروه‌هایی تمام شد که کنترل منابع را در دست داشتند. درعین‌حال، شکاف میان صاحبان منابع و دیگران را نیز عمیق‌تر کرد.

برخی نوآوری‌ها نیز مسیر متفاوتی را پیمودند. فناوری‌هایی مانند ذوب آهن، در بعضی از مناطق نابرابری را کاهش دادند؛ زیرا ابزارهای تولید را در اختیار اقشار فرودست قرار دادند. این نکته، دیدگاه رایج درباره‌ی تأثیر یک‌سویه‌ی فناوری به نفع نخبگان را زیر سؤال می‌برد.

کوهلر یادآوری می‌کند علاوه‌بر فناوری، حضور نظام‌های حکومتی بزرگ و شبکه‌های اجتماعی همیارانه نیز می‌توانست نقش تقویت‌کننده یا تضعیف‌کننده‌ای در روند نابرابری داشته باشد. نابرابری موضوعی مدرن نیست، بلکه چالشی است که ریشه‌هایش به اعماق تاریخ بازمی‌گردد. او می‌افزاید: «شناخت گذشته، درک دقیق‌تری از منشأ نابرابری به ما می‌دهد و شاید راهی برای کاهش اثرات آن در جهان امروزی به همراه داشته باشد.»

مطالعه با همکاری ۲۷ پژوهشگر از سراسر جهان و در چارچوب ائتلافی به نام «ائتلاف ترکیب‌گرایی در باستان‌شناسی» انجام شده است؛ نهادی که با گردآوری داده‌های باستان‌شناختی، در پی پاسخ به پرسش‌های اساسی درباره‌ی تحولات اجتماعی بشر است. تمرکز اصلی پژوهشگران بر دوران پیشاتاریخ است، دوره‌ای کلیدی که اغلب در سایه‌ی تمدن‌های مکتوب قرار گرفته است.

در نهایت، کوهلر اشاره می‌کند که الگوهای نابرابری در تاریخ بشر نهادینه شده‌اند، اما بررسی این الگوها می‌تواند ما را در مسیر یافتن راه‌حل‌هایی پایدار برای آینده یاری کند. او می‌افزاید: «اگر بفهمیم نابرابری چگونه شکل گرفت و تکامل یافت، شاید بتوانیم راه‌هایی برای کاهش تأثیر آن در دنیای امروز بیابیم.»

مطالعه در مجموعه مقالات آکادمی ملی علوم ایالات متحده آمریکا منتشر شده است.