توآتارای نیوزیلند درست مثل ایگونایی تیره به نظر میرسد. اما این خزندگان خاردار در واقع مارمولک نیستند. بلکه آنها آخرین بازماندگان راستهای عجیب و کهن از خزندگان به نام نولسرسانان (Rhynchocephalians) هستند که تقریبا بعد از دوران اوج خود در عصر ژوراسیک از زمین محو شدند.
این موجودات واقعا تافتهٔ جدا بافتهٔ خانوادهٔ خزندگان هستند. توآتاراها میتوانند بیش از یک قرن زنده بمانند، در اقلیمهای سرد زندگی کنند و آروارههای خود را برای خرد کردن حشرات، پرندههای دریایی و همدیگر عقب و جلو کنند. آنها حتی یک چشم سوم ابتدایی زیر فلسهای بالای سر خود دارند که میتواند در دنبال کردن خورشید به آنها کمک کند.
این خصوصیات عجیب توآتاراها را به یک معمای تکاملی تبدیل میکند و یک فسیل آلوده متعلق به خویشاوندان منقرض شدهٔ آنها باعث سردرگمی دیرینشناسان شده است. تقریبا تمام نولسرسانان در پایان دوران مزوزوئیک در نزاع با مارمولکها و مارها منقرض شدند. بسیاری از آنها چیزی بیشتر از دندانها و آروارههای خاکآلود از خود به جا نگذاشتند.
به نظر میرسد که یکی از تکههای مهم این پازل برای دههها در کشوی یک موزه خاک میخورده است. استفانی پیِرس (Stephanie Pierce)، متصدی دیرینشناسی مهرهداران در موزه جانورشناسی تطبیقی دانشگاه هاروارد، به همراه تیم خود، هنگام وارسی مجموعهٔ فسیلهای این موزه یک اسکلیت تقریبا کامل از یک جانور مارمولکشکل را روی تختهسنگی به اندازهٔ کف دست پیدا کرده است.
این فسیل شگفتانگیز در سال ۱۹۸۲ در یک حفاری در سازند کاینتا یافته شده؛ بنای سنگی مملو از فسیل در شمال ایالت آریزونای آمریکا. این نوار سنگی قرمز در اوایل ژوراسیک و آغاز حکمرانی دایناسورها شکل گرفته است. در اطراف این پهنهٔ سیلابی کهن دایناسورهای اولیه، مانند دیلوفوسور کاکلدار، با موجودات عظیم، کروکودیلمانند و زرهپوشی جفتگیری میکردند. در زیر پای آنها نیز پستانداران اولیه و موشمانند و این خزندهٔ تازه کشف شده در جنب و جوش بودند.
در حالی که در ابتدا پستانداران اولیهٔ این سایت توجه تیم را به خود جلب کردند، دکتر پیرس و تیاگو سیمویس (Tiago Simões)، دیرینشناس دانشگاه هاروارد و متخصص تکامل اولیهٔ مارمولکها، در نهایت این نمونه را به دقت بررسی کردند.
در مقالهای که در ژورنال Communications Biology منتشر شده، این دانشمندان نام حیوان جدید را ناواجوسفِنودون سانی (Navajosphenodon sani) گذاشتهاند. نام سرده و گونه (که در زبان ناواجو به معنی «دوران کهن» است) هر دو به قبیله ناواجو اشاره دارند که در ناحیهٔ کشف فسیل زندگی میکنند.
دانشمندان برای بررسی فسیل له شده در سه بُعد از میکرو سیتی اسکن استفاده و جمجمهٔ خردشده را مثل یک پازل مرتب کردهاند.
با این که بدن این فسیل مانند مارمولک بود، ساختار جمجمهاش به یک توآتارا شباهت داشت. در آن ردیفهای دندان تیز و درهمتنیدهای شبیه به توآتارا وجود دارد که مستقیما از استخوان آرواره رشد کردهاند. همچنین جمجمه در پشت چشم حیوان دو سوراخ دارد. این پیکربندی یکی از خصوصیات مهمی است که توآتارا را از مارمولک، که تنها یک سوراخ پشت چشم دارد، تمایز میدهد. سوراخ اضافی هنگام جویدن و خرد کردن شکار به ثابت ماندن جمجمه کمک میکند.
دکتر سیمویس میگوید «تمام این خصوصیات به وضوح در توآتاراهای مدرن دیده میشوند و به هیچکدام از خزندگان مدرن دیگر شبیه نیستند.» این تیم بعد از انجام تستهای آماری مکان ناواجوسفنودون را در نزدیکی پایهٔ دودمان توآتارا تعیین کرد.
این فسیل نشان میدهد که بدن توآتارای مدرن در دوران ژوراسیک به وجود آمده و در طول ۱۹۰ میلیون سال تغییر چندانی نداشته است. این فسیل این باور محبوب را که این خزندگان کهن «فسیلهایی زنده» هستند، تایید میکند. اما دکتر سیمویس روی تفاوتهای این دو جانور تاکید میکند: برای مثال، آروارهٔ توآتارای مدرن با تعدادی دندان منقارمانند پایان مییابد که در ناواجوسفنودون وجود ندارند.
به گفته کلسی جنکینز (Kelsey Jenkins)، دانشجوی دکتری در دانشگاه ییل و متخصص تکامل اولیهٔ خزندگان، بسیاری از اعقاب نولسرسانان در طول تاریخ ۲۰۰ میلیون ساله خود تغییرات اندکی از خود نشان دادهاند. به گفته خانم جنکینز، که نقشی در پژوهش یاد شده نداشته است، «تنها چیزهایی که به شدت حفظ شدهاند موجوداتی مثل خرچنگ نعل اسبی و سوسریان هستند ــ نه یک خزنده با ابعاد متوسط.»
پژوهشگران استدلال میکنند که نبود تغییر میتواند نشانی از عملکرد خوب انتخاب طبیعی باشد. دکتر سیمویس میگوید «نرخ پایین تکامل لزوما به معنی غیاب آن نیست.» در واقع میتوان گفت که این شرایط معادل تکاملی این ضرب المثل است: سری را که درد نمیکند، دستمال نمیبندند.
با این که کشف ناواجوسفنودون فصلی مهم را در تاریخ تکامل توآتارا آشکار میکند، بخشهای زیادی از پیشینهٔ این خزنده همچنان مبهم است. بدون کشف فسیلهای بیشتر دانشمندان نمیتوانند تعیین کنند که چرا این بازماندگان کهن به کدهای تقلب تکامل دست یافتهاند.
دکتر پیرس میگوید «این که چرا توآتارای مدرن و اعقاب آن در دورهای طولانی این اندازه آرام تکامل یافتهاند، سوالی بزرگتر است و پاسخ به آن دشوار. ما نیاز به فسیلهایی بیشتر داریم.»
