تینا مزدکی_دانشمندان نشانههایی بسیار شگفتانگیزتر را در زیر سطح زمین شناسایی کردهاند که بر اساس آنها گفته میشود شکافی عظیم در حال پدیدار شدن در شرق آفریقاست؛ رخدادی که آیندهی این قاره را بهگونهای دگرگون میکند. طی این رویداد زمینشناختی عظیم که در شرق آفریقا در جریان است، در عمق پوستهی زمین، نیروهای تکتونیکی بهتدریج قارهی آفریقا را از هم جدا میکنند. این گسست آرام که گمان میرفت بسیار آهسته پیش برود، حالا با سرعتی بیش از انتظار پیش میرود و ممکن است در نهایت به پیدایش اقیانوسی تازه بینجامد.
شکافی که قاره را تغییر میدهد
از موزامبیک در جنوب تا دریای سرخ در شمال، سامانهی شکاف شرق آفریقا شبکهای عظیم از گسلهاست که مرز بین صفحهی تکتونیکی آفریقا و سومالی را نشان میدهد. این صفحات سالانه با سرعتی حدود ۰٫۸ سانتیمتر از هم دور میشوند و لبهی شرقی قاره را از بخش باقیماندهی آفریقا جدا میکنند. اگرچه این سرعت کم به نظر میرسد، اما رویدادهای زمینشناختی مانند زمینلرزهها و فعالیتهای آتشفشانی میتوانند بهشکل چشمگیری این روند را شتاب دهند.
یکی از نمونههای بارز این دگرگونی را میتوان در منطقهی عفار در اتیوپی مشاهده کرد. در سال ۲۰۰۵، زمین بهناگاه و در پی زنجیرهای از رویدادها، شکافته شد. در عرض تنها چند هفته، بیش از ۴۲۰ زمینلرزه این منطقه را لرزاند و شکافی ۶۰ کیلومتری با عمقی تا ۱۰ متر در آن پدید آورد. زمینشناسان شگفتزده بودند؛ چیزی که بهطور معمول قرنها طول میکشید، تنها در چند روز رخ داد. این تغییر ناگهانی در سرعت، کارشناسان را واداشت تا جدول زمانی خود را بازنگری کنند: چیزی که پیشتر گمان میرفت دهها میلیون سال طول بکشد، اکنون ممکن است تنها در عرض یک میلیون سال ـ یا حتی سریعتر ـ رخ دهد.
منظرهی در حال دگرگونی شرق آفریقا
شکاف شرق آفریقا در جهان بیهمتاست. این تنها جایی روی زمین است که دانشمندان میتوانند فرآیند شکافتن یک قاره و شکلگیری یک اقیانوس را در زمان واقعی مشاهده کنند؛ در عین حال واضح است که پیامدهای بلندمدت این روند، دگرگونکننده خواهد بود. با گسترش شکاف، شاخ آفریقا که کشورهایی مانند سومالی، جیبوتی و کنیا را در بر میگیرد در نهایت از خشکی اصلی جدا خواهد شد و بهصورت جزیرهای در دل حوضهی اقیانوسی جدید درمیآید. ابعاد این دگرگونی جغرافیایی، عظیم است.
خط ساحلی پیشبینیشده برای این جرمزمین آینده، ممکن است از منطقهی عفار در نزدیکی دریای سرخ تا مرز تانزانیا امتداد یابد. اگرچه دانشمندان نمیتوانند شکل نهایی این چشمانداز را پیشبینی کنند، اما خطوط شکست زمین پیشتر نمایان شدهاند و در سراسر هزاران کیلومتر، درههای عمیق و زمینهای ناهموار پدید آوردهاند. درهی بزرگ ریفت، که بیش از ۶۰۰۰ کیلومتر از شمال تا جنوب امتداد دارد، یکی از برجستهترین نشانههای این نیروهای تکتونیکی است.
زمینشناسی این منطقه تحت تأثیر نقطهی تلاقی سه صفحهی تکتونیکی است: آفریقایی، سومالی و عربی و جدایی آرام این صفحات، فشار عظیمی در پوستهی زمین ایجاد میکند که سرانجام با فعالیتهای لرزهای آزاد میشود. وقتی این اتفاق میافتد، زمین واقعاً از هم میپاشد.
پیامدهایی فراتر از زمینشناسی
جدا شدن شرق آفریقا، پیامدهایی گسترده بههمراه دارد. از نظر اقتصادی، ممکن است الگوهای تجارت منطقهای را تغییر دهد. کشورهایی چون زامبیا و اوگاندا که اکنون محصور در خشکیاند، در آینده ممکن است به اقیانوس دسترسی پیدا کنند و مسیرهای تازهای برای تجارت و توسعه پدید آید. خطوط ساحلی جدیدی شکل خواهد گرفت و ممکن است به ساخت بنادر و قطبهای زیرساختی تازه منجر شود. از دیدگاه زیستمحیطی، پدید آمدن یک محیط دریایی در جایی که اکنون خشکیست، تغییرات چشمگیری در تنوع زیستی بههمراه خواهد داشت. کل زیستبومها باید خود را با شرایط تازه وفق دهند و زیستگاههای جدیدی شکل خواهد گرفت.
در همین حال، دولتهای منطقه باید با چالشهای یک زمین در حال تغییر روبهرو شوند؛ از تهدید افزایش سطح دریا گرفته تا خطر دائمی زمینلرزهها و فورانهای آتشفشانی. جایگاه استراتژیک شاخ آفریقا، بُعد دیگری به این موضوع میبخشد. این منطقه در نزدیکی ورودی دریای سرخ و کانال سوئز واقع شده و گذرگاهی حیاتی برای کشتیرانی جهانیست. هرگونه اختلال تکتونیکی بزرگ در اینجا، میتواند فراتر از مرزهای آفریقا اثرگذار باشد.
رقابت دانشمندان برای درک جدول زمانی
در حال حاضر، آینده همچنان نامشخص است. کارشناسان بر این باورند که آفریقا در حال گسست است، اما جدول زمانی دقیق و شکل نهایی این دگرگونی، همچنان موضوع پژوهش و بحث است. برخی از دانشمندان در مورد فرضیهی شتاب گرفتن این روند تردید دارند و میگویند که جابهجاییهای تکتونیکی همیشه روندی خطی ندارند و ممکن است پس از دورههایی از فعالیت شدید، آهسته شوند. با این حال، رویدادهای سال ۲۰۰۵ نقطهی عطفی در نگاه زمینشناسان به این دگرگونی بهشمار میآید.
پدیدار شدن ناگهانی یک شکاف عظیم در چنین بازهی زمانی کوتاهی، بهمثابهی زنگ هشداری بود و تأییدی بر این واقعیت که هرچند تغییرات زمین معمولاً تدریجیاند، گاهی میتوانند با جهشی شگفتانگیز رخ دهند.
منبع: indiandefencereview
۲۲۷۳۲۳
