از ایرانیان و مصریان باستان گرفته تا بابلیها و اعراب، روزگاری در تمام این تمدنها به شکلی تلاش شده است تا با استفاده از روشهای تهویه طبیعی، معماری را با آب و هوای گرم و خشک محیط تطبیق دهند. برای مثال، بادگیرهای باستانی ایران از جمله این سازهها است که امروزه و پس از قرنها، از آنها بهعنوان معماری الهامبخش در سراسر دنیا یاد میشود.
علاوه بر ایران، نمونههایی از این بادگیرها را میتوان در کشورهای مصر، پاکستان و هند نیز یافت. همچنین در تاریخ و نوشتههای باستان از جمله در نوشتههای ناصر خسرو، شاعر ایرانی قرن پنجم، اشاراتی به بادگیرهای ایرانی وجود دارد.
میان ایران و مصر اختلافی بر سر منشا بادگیرها وجود دارد؛ نقاشیهایی مربوط به حدود ۱۳۰۰ سال پیش از میلاد، در نزدیکی اُقصُر امروزی کشف شده است که دو سازه مثلثی را در بالای اقامتگاه سلطنتی فرعون Nebamun به تصویر میکشند. از اینرو، باستانشناسان مصری بر این باورند که اولین بادگیر در مصر ساخته شده است. در حالی که بقایای یک آتشکده ایرانی متعلق به ۴۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح دارای سازههای دودکش مانند متعددی است و معماران و مورخان دنیا را به این استنتاج میرساند که بادگیرها از ایران منشا گرفتهاند.
دکتر Abdel Moniem El-Shorbagy، استادیار معماری و طراحی در دانشگاه Effat در عربستان سعودی، معتقد است بادگیرهایی که در پاکستان، هند و سراسر خاورمیانه مانند بادگیرهای چهار طرفه قرن هشتم در کاخ عباسی اُخَیضِر در عراق یافت میشوند، نشان از تاثیر معماری سنتی ایرانی بر این مناطق است. یک نظریه وجود دارد و حاکی از آن است که بادگیرها پس از فتح ایران توسط اعراب در قرن هفتم در این مناطق گسترش یافتند.
در واقع، بادگیرهای باستانی در ایران به معماران دنیا الهام میبخشد؛ در این بادگیرها، دودکش بلند نسیم را میگیرد، آن را به داخل خانه هدایت میکند، هوای گرم جا به جا و سپس از طریق بادگیر خارج میشود. برای مثال، بادگیرها در شهر یزد، در ایران، وسایل خنک کننده ساده و در عین حال بسیار موثری هستند. این روزها مصرف برق با افزایش دما افزایش یافته است، در حالی که هنوز بسیاری از خانهها در ایران وجود دارند که با یک وسیله خنککننده ساده اما موثر به نام بادگیر که قدمت آن به قرنها پیش میرسد و نیازی به برق ندارد، خنک میشوند.
بادگیر شبیه به یک دودکش بلند و تزئینی است که معمولا از دو یا چند طرف باز است. نسیمی را که بسیار بالاتر از سطح زمین می وزد میگیرد و آن را به سمت پایین، در داخل خانه، هدایت میکند، این امر باعث جابجایی هوای گرمی میشود که سپس از بادگیر خارج میشود. در برخی از طرحها، هوای ورودی از روی آب میگذرد و خنکسازی بیشتری را فراهم میکند. مطالعات نشان میدهد که این طراحی ساده میتواند دمای داخل ساختمان را بین ۸ تا ۱۲ درجه سانتی گراد کاهش دهد.
حتی زمانی که بادی نمیوزد، بادگیر بهعنوان یک دودکش خورشیدی عمل میکند؛ هوای گرم از طریق بادگیر بالا میرود و هوای خنکتر را از طرف دیگر به داخل ساختمان میکشد. هیچ کس به طور دقیق نمیداند که قدمت بادگیرها به چه زمانی برمیگردد. هنر مصر باستان چیزی را به تصویر میکشد که نشان میدهد قدمت بادگیرها تقریبا به ۳۰۰۰ سال پیش برگردد، اما برخی از پژوهشگران معتقدند که سازههای یافت شده بر روی بقایای معبد ایرانی، قدیمیترین بادگیرهای واقعی در دنیا هستند.
۵۸۵۸
