آغاز عصر جدید در تولید برق جهانی؛ انرژی‌های پاک برای اولین بار از زغال‌سنگ پیشی گرفتند

در نیمه نخست سال جاری، انرژی‌های تجدیدپذیر برای اولین بار در تاریخ از زغال‌سنگ پیشی گرفتند و به بزرگ‌ترین منبع تولید برق جهان تبدیل شدند. داده‌های تازه‌ی اندیشکده جهانی انرژی امبر نشان می‌دهد این رویداد تاریخی نقطه‌ی عطفی در مسیر گذار جهانی به انرژی پاک است.

در حالی که تقاضای برق در سراسر جهان رو به افزایش است، رشد چشمگیر ظرفیت نیروگاه‌های خورشیدی و بادی آن‌قدر زیاد بوده که تمام تقاضای افزوده‌ی برق را پوشش داده و حتی موجب کاهش جزئی در مصرف زغال‌سنگ و گاز طبیعی شده است.

بااین‌حال، امبر می‌گوید آمارهای جهانی تصویری یکنواخت از وضعیت انرژی ترسیم نمی‌کنند. کشورهای درحال‌توسعه، به‌ویژه چین، در مسیر انرژی پاک پیشتاز بودند، اما اقتصادهای ثروتمندتر مانند ایالات متحده و اتحادیه اروپا نسبت به سال‌های گذشته بیشتر به سوخت‌های فسیلی وابسته شدند.

به‌گزارش بی‌بی‌سی، زغال‌سنگ که یکی از بزرگ‌ترین منابع انتشار گازهای گلخانه‌ای است، همچنان در سال ۲۰۲۴ بزرگ‌ترین منبع منفرد تولید برق در جهان باقی ماند؛ جایگاهی که برای بیش از نیم‌قرن حفظ شده است.

هند نیز با وجود رشد آهسته‌تر تقاضای برق، ظرفیت چشمگیری از نیروگاه‌های خورشیدی و بادی جدید اضافه کرد و به همین دلیل، وابستگی خود به زغال‌سنگ و گاز را کاهش داد. اما در نقطه‌ی مقابل، کشورهای توسعه‌یافته‌ای مانند آمریکا و اعضای اتحادیه اروپا مسیر معکوسی را طی کردند.

در آمریکا، افزایش سریع‌تر تقاضای برق نسبت به رشد انرژی‌های پاک، وابستگی این کشور به سوخت‌های فسیلی را بیشتر کرد. در اروپا نیز عملکرد ضعیف نیروگاه‌های بادی و برق‌آبی طی چند ماه باعث رشد دوباره‌ی استفاده از زغال‌سنگ و گاز شد.

به‌رغم تفاوت‌های منطقه‌ای، امبر مقطع کنونی را نقطه عطفی حیاتی توصیف می‌کند. مالگورزاتا ویاتروس موتیکا، تحلیلگر ارشد امبر، می‌گوید: «این لحظه، آغاز دوره‌ای است که در آن انرژی پاک می‌تواند هم‌پای رشد تقاضای جهانی حرکت کند.»

بیشترین سهم از رشد به انرژی خورشیدی تعلق دارد که به‌تنهایی، ۸۳ درصد از افزایش تقاضای برق را پاسخ داده است. انرژی خورشیدی اکنون برای سومین سال متوالی بزرگ‌ترین منبع تولید برق جدید در جهان محسوب می‌شود.

امروزه، بیش از نیمی از تولید برق خورشیدی جهان (۵۸ درصد) در کشورهای کم‌درآمدی انجام می‌شود که طی چند سال اخیر رشد چشمگیری در این زمینه داشته‌اند. این پیشرفت عمدتاً نتیجه‌ی کاهش فوق‌العاده‌ی هزینه‌هاست. از سال ۱۹۷۵ تاکنون، قیمت فناوری خورشیدی حدود ۹۹٫۹ درصد کاهش یافته است. به همین دلیل، در کشورهایی که برق شبکه‌ای گران یا ناپایدار است، می‌توان ظرف کمتر از یک سال بازاری بزرگ برای انرژی خورشیدی ایجاد کرد.

برای نمونه، پاکستان در سال ۲۰۲۴ حجمی از پنل‌های خورشیدی را وارد کرد که قادر به تولید ۱۷ گیگاوات برق هستند. این رقم دو برابر سال قبل و معادل حدود یک‌سوم ظرفیت فعلی تولید برق این کشور است.

در آفریقا نیز رونق انرژی خورشیدی با سرعتی چشمگیر در حال گسترش است. واردات پنل‌های خورشیدی تا ژوئن امسال نسبت به سال گذشته ۶۰ درصد افزایش یافته است. آفریقای جنوبی که به‌طور بومی به زغال‌سنگ متکی است، در این زمینه پیشتاز بود و نیجریه با رسیدن به ظرفیت ۱٫۷ گیگاوات برق خورشیدی از مصر پیشی گرفت؛ ظرفیتی که می‌تواند برق حدود ۱٫۸ میلیون خانه‌ی اروپایی را تأمین کند. چند کشور کوچک‌تر آفریقایی نیز رشد خیره‌کننده‌ای داشتند؛ واردات پنل در الجزایر ۳۳ برابر، در زامبیا ۸ برابر و در بوتسوانا ۷ برابر شد.

ادر ترنر، رئیس کمیسیون گذار انرژی بریتانیا، می‌گوید کشورهای واقع در کمربند خورشیدی و کمربند بادی جهان، با چالش‌های متفاوتی روبه‌رو هستند. کشورهای کمربند خورشیدی، ازجمله بیشتر مناطق آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین، برای خنک‌سازی روزانه به برق زیادی نیاز دارند. این کشورها می‌توانند با بهره‌گیری از سیستم‌های خورشیدی و باتری‌های ارزان‌تر که انرژی را از روز تا شب ذخیره می‌کنند، بلافاصله هزینه‌های انرژی خود را کاهش دهند.

در مقابل، کشورهای کمربند بادی مانند بریتانیا، با مشکلات بیشتری مواجه‌اند. هزینه‌ی ساخت توربین‌های بادی در دهه‌ی گذشته تنها حدود یک‌سوم کاهش یافته و نرخ‌های بهره‌ی بالا هزینه‌ی وام‌گیری و ساخت مزارع بادی را به‌طور چشمگیری افزایش داده است. از سوی دیگر، کاهش بادهای زمستانی که ممکن است هفته‌ها طول بکشد، تعادل عرضه و تقاضا را دشوار می‌کند و نیاز به منابع پشتیبان دارد که باتری‌ها به‌تنهایی نمی‌توانند تأمین کنند. این موضوع ساخت و نگهداری سیستم را گران‌تر می‌کند.

بااین‌حال، داده‌های تازه‌ی امبر نشان می‌دهد سلطه‌ی چین بر صنایع فناوری پاک همچنان بی‌رقیب است. در اوت ۲۰۲۵، صادرات فناوری‌های پاک چین به رکورد ۲۰ میلیارد دلار رسید که عمدتاً به‌دلیل رشد فروش خودروهای برقی (۲۶ درصد افزایش) و باتری‌ها (۲۳ درصد افزایش) بود. اکنون، ارزش صادرات خودروهای برقی و باتری‌های چین بیش از دو برابر صادرات پنل‌های خورشیدی این کشور است.