دانشمندان گزارش میکنند که برخی از ماهیها میتوانند چهره خود را در تصاویر و آینهها تشخیص دهند. این توانایی معمولاً به انسانها و حیوانات دیگری که بهطورخاص باهوش درنظر گرفته میشوند مانند شامپانزهها، نسبت داده میشود. یافتن این توانایی در ماهی نشان میدهد که خودآگاهی ممکن است در بین حیوانات بسیار گستردهتر از چیزی باشد که دانشمندان زمانی تصور میکردند. ماسانوری کوهدا، جامعهشناس حیوانات از دانشگاه متروپولین اوزاکا در ژاپن میگوید: «بهطور گسترده اعتقاد بر این است که حیواناتی که مغز بزرگتری دارند، نسبت به حیوانات با مغز کوچکتر مانند ماهی باهوشتر هستند.» بهگفتهی کوهدا، شاید زمان بازاندیشی درمورد این فرض فرا رسیده باشد.
بهگزارش ساینسنیوز، پژوهشهای گذشته کوهدا نشان داده است که زمردماهی نظافتچی خطآبی میتواند آزمون آینه را پشت سر بگذارد. این آزمون نوعی ارزیابی شناختی بحثبرانگیز است که ظاهراً خودآگاهی یا توانایی فکر کردن به خود را نشان میدهد. این آزمایش شامل قرار دادن حیوان دربرابر آینه و سپس گذاشتن علامتی به شکل مخفیانه روی صورت یا بدن حیوان و مشاهده این موضوع است که آیا حیوان از روی تصویر خود در آینه میتواند متوجه علامت شود و آیا سعی میکند قسمتی از بدن خود را که علامتگذاری شده است، لمس کند.
پیشازاین، تنها تعداد انگشتشماری از گونههای دارای مغز بزرگ ازجمله شامپانزهها و سایر کپیهای بزرگ، دلفینها، فیلها و زاغیها این آزمون را با موفقیت پشت سر گذاشتهاند. در مطالعه جدید، ماهیهای نظافتچی که در آزمون آینه موفق شده بودند، توانستند در تصاویر ساکن چهره خود را از چهره ماهیهای نظافتچی دیگر تشخیص دهند.
کوهدا و همکارانش در تاریخ ۶ فوریه در مجلهی PNAS گزارش میکنند این امر نشان میدهد این ماهیها به همان شکلی که انسانها توانایی آن را دارند (ازطریق ایجاد تصاویر ذهنی از چهره خود) خودشان را تشخیص میدهند. فرانس دی وال، نخستیشناس دانشگاه اموری در آتلانتا که در مطالعه شرکت نداشت، میگوید: «واقعاً قابلتوجه است که آنها میتوانند این کار را انجام دهند. فکر میکنم این مطالعهای باورنکردنی است.»
دی وال به این نکته نیز اشاره میکند که رد شدن در آزمون آینه نباید دلیلی بر عدم خودآگاهی در نظر گرفته شود. بااینحال، دانشمندان برای درک این مسئله که چرا برخی از گونهها که مشخص شده است، تواناییهای شناختی پیچیدهای دارند مانند میمونها و غرابها در این آزمون موفق نشدهاند.
پژوهشگران همچنین این سؤال را مطرح کردهاند که آیا آزمایش آینه برای گونههایی مانند سگها که بیشتر به بو متکی هستند یا خوکها که ممکن است بهقدر کافی به علامت روی بدن خود اهمیت ندهند که بخواهند آن را لمس کنند، مناسب است یا خیر.
نتایج ضدونقیض در حیوانات دیگر موجب میشود موفقیت چنین ماهی کوچکی در این آزمون شگفتانگیزتر باشد. تیم کوهدا در اولین مطالعات آزمون آینه خود که در سالهای ۲۰۱۹ و ۲۰۲۲ منتشر شد، ماهیهای نظافتچی را که از طبیعت گرفته بودند، در مخزنهای جداگانهای درمعرض آینه قرار دادند. پژوهشگران سپس رنگ قهوهای را زیر فلسهای روی گلوی ماهی تزریق کردند و علامتی شبیه انگلهایی ایجاد کردند که این ماهی آنها را از روی پوست ماهیهای بزرگتر در طبیعت میخورند. وقتی ماهیهای علامتگذاریشده خودشان را در آینه دیدند، شروع به زدن گلوی خود به سنگها در ته مخزن کردند و ظاهراً سعی داشتند آن علامتها را جدا کنند.
در مطالعه جدید، به ۱۰ ماهی که آزمون آینه را گذرانده بودند، تصویری از چهره خودشان و تصویری از چهره ماهی نظافتچی ناآشنایی نشان داده شد. همه ماهیها نسبت به عکس ناآشنا رفتار پرخاشگرانهای نشان دادند گویی غریبه است، اما نسبت به تصویر صورت خودشان رفتار تهاجمی نشان ندادند.
وقتی به هشت ماهی دیگر که یک هفته را با آینه گذرانده بودند، اما قبلاً علامتگذارینشده بودند، تصویری از صورت آنها را با علامت قهوهای روی گلویشان نشان دادند، شش مورد از آنها درست مانند ماهیهایی که آزمون آینه را پشت سرگذاشته بودند، شروع به کشیدن گلوی خود روی سنگ کردند. اما وقتی به آنها تصویری از ماهی دیگری نشان داده شد که علامتی روی گلویش نبود، گلوی خود را روی سنگ نزدند.
بهگفتهی پژوهشگران، حیواناتی که تصویر خود را در آینه تشخیص میدهند، به احتمال زیاد در ابتدا یاد میگیرند که با دیدن اینکه حرکت حیوان در آینه با حرکت آنها مطابقت دارد، خود را تشخیص دهند.
ازآنجاکه ماهیهای نظافتچی همچنین میتوانستند چهرههای خود را در تصاویر ساکن تشخیص دهند، آنها و احتمالاً حیوانات دیگری که آزمون آینه را پشت سر گذاشتهاند، ممکن است بتوانند با ایجاد تصویر ذهنی از چهره خود که میتوانند آن را با چیزی که در آینه یا تصاویر میبینند، مقایسه کنند، خود را بشناسند.
جنیفر ونک، متخصص شناخت تطبیقی از دانشگاه اوکلند در روچستر که در مطالعه شرکت نداشت، میگوید: «فکر میکنم که این گام بعدی عالی است.» اما او مایل است قبل از نتیجهگیری دربارهی آنچه در ذهن موجودات غیرکلامی مانند ماهی بازنمایی میشود، پژوهشهای بیشتری را ببیند.
آزمایشگاه کوهدا قصد دارد آزمایشهای بیشتری برای کاوش آنچه در مغز ماهی نظافتچی میگذارد، انجام دهد و میخواهد روش جدید شناخت تصاویر را روی ماهیهای تحقیقاتی رایج دیگری مانند آبنوس سهخاره (Gasterosteus aculeatus) نیز آزمایش کند.
جاناتان بالکامب، رفتارشناس حیوانات و نویسنده کتاب «آنچه یک ماهی میداند»، متقاعد شده است و مطالعه جدید را محکم و روشن توصیف میکند. بالکامب میگوید: «با توجه به اینکه قبلاً نشان داده شده است ماهیها دارای رفتارهای پیچیدهای مانند استفاده از ابزار، برنامهریزی و همکاری هستند، نباید از این موضوع تعجب کرد که آنها میتوانند خودآگاه باشند. زمان آن فرا رسیده است از این تصور دست برداریم که ماهیها اعضای کماهمیت گروه مهرهداران هستند.»
227227
