فاجعه خاموش در دشت‌های قزاقستان؛ راز مرگ دسته‌جمعی سایگاها در سال ۲۰۱۵ چه بود؟

در ماه می سال ۲۰۱۵، موجی از مرگ، مناطق روستایی قزاقستان را درنوردید. در عرض تنها چند هفته، حدود ۲۰۰ هزار سایگا به‌طرزی مرموز جان خود را از دست دادند. سال‌ها تحقیق علمی لازم بود تا عامل این رویداد شناسایی شود، اما محققان در نهایت زنجیره‌ای روشن از رخدادها را یافتند که به این تلفات گسترده منجر شد.

سایگا شاخ‌دراز (Saiga tatarica tatarica) از حیوانات بومی بخشی کوچک از دشت‌های اوراسیایی در قزاقستان و نواحی جنوبی روسیه هستند. شاخص‌ترین ویژگی این بزهای کوهی بینی بزرگ و قوزدارشان است که آن‌ها را شبیه به شخصیت‌های فرعی فیلم‌های جنگ ستارگان می‌کند. اگر تصور می‌کنید ظاهرشان یادآور دوران ماقبل تاریخ است، اشتباه نکرده‌اید؛ این جانوران در عصر یخبندان در کنار کرگدن‌های پشمالو و ماموت‌ها قدم می‌زدند.

وضعیت مرگ‌ومیر ۲۰۱۵ به‌عنوان اتفاقی «بی‌سابقه» توصیف شد، چراکه فروپاشی جمعیت در این ابعاد در میان پستانداران بزرگ بسیار نادر است. بااین‌حال، این پدیده در میان گونه‌های شاخ‌درازان کاملاً بی‌سابقه هم نیست. در واقع، خود سایگا‌ها پیش از این نیز در دهه‌ی ۱۹۸۰ چندین بار با مرگ‌ومیرهای گسترده روبه‌رو شده بودند، هرچند هیچ‌کدام در مقیاس ۲۰۱۵ نبود.

تصاویر تکان‌دهنده‌ای از دشت‌های وسیع و چمن‌زارهای قزاقستان منتشر شد که با هزاران لاشه‌ی سایگا پوشیده شده بودند، گویی بی‌هیچ هشدار یا نشانه‌ای ناگهانی از پای درآمده‌اند. اِی‌جی میلنر‌گالند، استاد تنوع زیستی در دانشگاه آکسفورد و یکی از بنیان‌گذاران ائتلاف حفاظت از سایگا، در آن زمان گفته بود: «به نظر می‌رسد که فاجعه‌ای کامل در حال شکل‌گیری است»

عکاس: Albert Salemgareyev

در حالی که اجساد پیاپی روی هم انباشته می‌شدند، دانشمندان با تلاش فراوان به‌دنبال یافتن پاسخی بودند. نظریه‌های مختلفی مطرح شد، از سوخت‌های سمی مورد استفاده در موشک‌های روسی گرفته تا گرمای غیرمنتظره‌ی هوا در منطقه.

در نهایت مشخص شد که چندین عامل مختلف در وقوع رویداد مرگبار نقش داشتند. باکتری پاستورلا مالتوسیدا (Pasteurella multocida) به‌عنوان عامل اصلی مرگ سایگاها شناسایی شد. اما نکته‌ی عجیب این بود که این باکتری تا پیش از آن، به‌طور بی‌خطر در لوزه‌های این حیوانات زندگی می‌کرده است؛ پس چه چیزی تغییر کرده بود؟

بررسی‌های بیشتر نشان داد که منطقه‌ی زندگی سایگاها پیش از مرگ‌ومیر گسترده‌ی آن‌ها، با موجی از هوای گرم و مرطوب غیرمعمول مواجه شده بود. این شرایط، محیطی ایده‌آل برای رشد باکتری فرصت‌طلب فراهم کرد تا به جریان خون شاخ‌درازان وارد و باعث سپتی‌ سمی هموراژیک (نوعی مسمومیت خونی بسیار خطرناک) شود.

باز هم یک مورد از رویداد مرگ دسته‌جمعی دیگر در سال‌های ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ سایگاها را هدف قرار داد، اما این‌بار در مغولستان. خوشبختانه، دانشی که از بحران سال ۲۰۱۵ و پژوهش‌های پس از آن به دست آمده بود، کارشناسان و حافظان محیط زیست را به ابزارهای بهتری برای واکنش مجهز کرد. همچنین این یافته‌ها کمک کرد تا مرگ‌ومیرهای گسترده‌ی قبلی در دهه‌ی ۱۹۸۰ هم بهتر درک و تبیین شوند.

استِفِن زوتر، مدیر پروژه قزاقستان در انجمن جانورشناسی فرانکفورت/انجمن حفاظت از تنوع زیستی قزاقستان، در بیانیه‌ای گفت: «رویدادهای مرگ دسته‌جمعی (MMEs)  تهدید بزرگی برای سایگا شاخ‌دراز هستند و می‌توانند در عرض چند روز، سال‌ها تلاش حفاظتی و رشد جمعیت سایگا را از بین ببرند. بنابراین، درک این رویدادها، عواملی که آن‌ها را آغاز می‌کنند و اقداماتی که برای مقابله با آن‌ها می‌توان انجام داد، برای ابداع راهبردهای مؤثر حفاظت از سایگا بسیار ضروری است.»

اکنون امیدی تازه برای گونه‌ی سایگاها زنده شده است. در سال ۲۰۲۴، جایزه ارث شات (Earthshot Prize) از ابتکار بزرگی در بازسازی اکوسیستم تقدیر کرد که نقش کلیدی در بهبود وضعیت گونه‌های سایگا داشته است. در دو دهه‌ی گذشته، بیش از ۷۵ میلیون هکتار از چمنزارها، تالاب‌ها و بیابان‌ها در قزاقستان بازسازی شده‌اند؛ موضوعی که باعث شده جمعیت سایگاهای وحشی از تنها ۴۰ هزار رأس به ۲٫۸ میلیون رأس برسد.

جمعیت گونه آن‌قدر رشد کرده که قزاقستان در ماه می ۲۰۲۵ اعلام کرد قصد دارد شکار سایگا شاخ‌دراز را مجدداً مجاز کند. سخنگوی وزارت محیط‌زیست قزاقستان به‌تازگی به خبرگزاری فرانسه گفت: «بر اساس تحقیقات علمی، می‌توان تا ۲۰ درصد از جمعیت کل را بدون آسیب رساندن به گونه، حذف کرد.»