برای نخستین‌بار ژنوم کامل یک انسان از دوران مصر باستان رمزگشایی شد

مردی که ۴٬۵۰۰ سال پیش استخوان‌هایش در اثر یک عمر کار سخت شکل گرفته بود، اکنون به نخستین فرد باستانی مصری تبدیل شده که تمام کد ژنتیکی‌اش توسط دانشمندان خوانده و تحلیل شده است.

اسکلت مرد مصری که در آغاز عصر ساخت اهرام می‌زیسته، در سال ۱۹۰۲ از درون ظرفی سفالی و مهر‌و‌موم‌شده، درون مقبره‌ای سنگ‌تراش در منطقهٔ نوایرات، واقع در ۲۶۵ کیلومتری جنوب قاهره، کشف شد. از آن زمان تاکنون، این اسکلت در یک موزه نگهداری می‌شود.

با وجود اینکه DNA در شرایط معمولی به‌ویژه در اقلیم گرم و خشک مصر به‌سختی حفظ می‌شود، اسکلت این مرد باستانی به شکلی استثنایی سالم باقی مانده بود؛ زیرا در حدود ۴۸۰۰ سال پیش داخل یک ظرف سفالیِ مهر‌و‌موم‌شده و درون یک مقبره‌ی سنگ‌تراش‌شده دفن شده بود.

دانشمندان حدس می‌زنند که ماهیت غیرمعمولِ شیوه‌ی تدفین مرد مصری ممکن است به حفظ بقای DNA در طول چهار هزار سال گذشته کمک کرده باشد. نمونه‌برداری از دندان که بهترین منبع حفاظت DNA است، همراه با فناوری‌های نوین، امکان استخراج و تعیین توالی ژنوم کامل این فرد را پس از هزاران سال فراهم کرده که دستاوردی بی‌سابقه در مطالعه انسان‌های باستانی مصر محسوب می‌شود.

اسکلت باستانی مرد مصری پس از کشف به مؤسسه‌ی باستان‌شناسی لیورپول اهدا و بعداً به موزه‌ی جهانی این شهر منتقل شد. اسکلت در آنجا خوشبختانه از بمباران‌های دوران حملات هوایی آلمان درطول جنگ جهانی که تقریباً تمام بقایای انسانی دیگر موجود در مجموعه را نابود کرد، جان سالم به در برد.

دانشگاه لیورپول

بر اساس تاریخ‌گذاری رادیوکربن مشخص شد که مرد مصری چند قرن پس از یکپارچگی مصر علیا و سفلی زندگی می‌کرده است؛ دوره‌ای حیاتی از گذار میان عصر دودمان‌های آغازین و دوره‌ی پادشاهی کهن که از دودمان سوم تا ششم را در بر می‌گیرد. دوره‌ی پادشاهی کهن که با عنوان «عصر اهرام» نیز شناخته می‌شود، با پیشرفت‌های چشمگیر از جمله ساخت نخستین هرم پلکانی در سقاره مشخص می‌شود.

استخوان‌های مرد مصری، جزئیات بیشتری از داستان زندگی‌اش را روشن می‌کنند. او در میانسالی، احتمالاً حدود شصت‌سالگی، درگذشته بود (که برای آن دوران، سن بالایی به شمار می‌رفت) و همچنین به آرتریت (التهاب مفاصل) مبتلا بوده است. نشانه‌های روی اسکلت نشان می‌دهند که وی زمان‌های زیادی را در حالت نشسته، با پاها و بازوهای کشیده و سر پایین، روی زمین سخت سپری کرده است. همچنین آثار ساییدگی غیرمعمولی روی پای راست او مشاهده شده است.

محققان با بررسی نقاشی‌های داخل مقبره‌های مصر باستان که کارگران را به تصویر می‌کشند، احتمال می‌دهند که مرد باستانی سفالگر یا صنعت‌گری مشابه آن بوده است. چرخ سفالگری حدود ۲٬۵۰۰ سال پیش از میلاد از منطقه‌ی هلال حاصلخیز به مصر وارد شد و معمولاً با یک پا ثابت نگه داشته می‌شد که این می‌تواند دلیل فرسایش خاص پای راست او باشد. بااین‌حال، نوع تدفین او که پیش از آغاز روند مومیایی‌سازی مصنوعی در مصر انجام شده، بسیار سطح بالا و اشرافی بوده و برای فردی از طبقه‌ی کارگر، غیرمعمول محسوب می‌شود.

جوئل آیریش، استاد انسان‌شناسی و باستان‌شناسی از دانشگاه جان مورز لیورپول گفت از میان تمام مشاغلی که تیم تحقیق بررسی کرده، نشانه‌های استخوانی بیشترین سازگاری را با حرفه‌ی سفالگری داشته‌اند، اما ممکن است این مرد به بافتن سبد یا انجام سایر فعالیت‌هایی که به‌صورت نشسته روی زمین انجام می‌شوند نیز مشغول بوده باشد.

آیریش افزود: «جالب است که این مرد درون یک ظرف سفالی پیدا شده، این خود به‌تنهایی موضوع عجیبی است. او در مقبره‌ای نسبتاً اشرافی دفن شده و هر کسی در مقبره‌ای سنگ‌تراشی‌شده دفن نمی‌شود. شاید او سفالگر بسیار ماهری بوده و به‌نوعی مورد لطف شخص مهمی قرار گرفته است.»

اسکوگلوند گفت مطالعه‌ی جدید روشن می‌سازد که کدام نوع از مقبره‌ها ممکن است بقایایی را در خود داشته باشند که به‌خوبی حفظ شده‌اند و می‌توانند مقدار زیادی DNA فراهم کنند. اسکوگلوند افزود تیم تحقیق اکنون قصد دارد اسکلت‌های بیشتری را در مجموعه‌های بریتانیایی بررسی کند تا تصویری کامل‌تری از تاریخ ژنتیکی مصریان ترسیم شود. او گفت: «افراد بیشتری هستند که می‌توانیم از آن‌ها DNA استخراج کنیم و با استفاده از آن می‌توانیم پایگاهی عمومی و باستانی از داده‌های ژنتیکی مصر باستان ایجاد کنیم.»

مطالعه در مجله‌ی نیچر منتشر شده است.